Odelsk

Адэльск

Herb

Państwo

Rejon

Sielsowiet

Odelsk

Populacja (2009)
• liczba ludności

661

Nr kierunkowy

80152

Kod pocztowy

231713

Tablice rejestracyjne

Położenie na mapie obwodu grodzieńskiego

Położenie na mapie Białorusi

53°24′20″N 23°45′45″E/53,405556 23,762500

Multimedia w Wikimedia Commons

Odelsk (biał. Адэльск, ros. Одельск) – wieś, dawne miasto na historycznej zachodniej Grodzieńszczyźnie,^[1] na Białorusi (miasto od XVI w. do 1934) w obwodzie grodzieńskim, nieopodal płynącej kilka kilometrów na południe rzeki Odła (dopływu Świsłoczy), kilkaset metrów od granicy z Polską, 30 kilometrów na południe od Grodna.

Historia

Miasto królewskie ekonomii grodzieńskiej położone było w końcu XVIII wieku w powiecie grodzieńskim województwa trockiego^[2].

Pierwsza osada powstała na trakcie z Brześcia Litewskiego do Grodna, wiodącym przez Bielsk Podlaski, Narew i Krynki^[3]. Pierwsza pisana wzmianka o Odelsku pochodzi z 1490 roku, kiedy to Kazimierz IV Jagiellończyk przeznaczył fundusze na wzniesienie w mieście katolickiego kościoła powołania Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Ten sam król nadał miasteczku prawa i swobody oraz pozwolił urządzać jarmarki w niedzielę. W 1494 r. wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk potwierdził przywileje ojca dla Odelska. 12 czerwca 1546 r. królowa Bona Sforza wydała przywilej dla Odelska, od tego czasu Odelsk otrzymał swobody miejskie i cieszył się nimi przez wieki. W dokumencie mówi się o targach i wolnościach. Wspomniane tu są poprzednie dokumenty otrzymane od króla Kazimierza. Ponadto mowa jest o tym, że „poprzedni dokument spalił się w pożarze kościoła”. W dokumencie tym królowa Bona nadaje targi w niedzielę i nadania gruntów miejskich tak jak to mieli mieszczanie w Krynkach. Przywilej wystawiony w Krakowie dla wójta miasteczka Odelsk Wasyla Simonowicza i mieszczanina Jakuba Paulusowicza^[4]. Po III rozbiorze Polski i nowym podziale administracyjnym królestwa Prus w czerwcu 1796, miejscowość trafiła (wraz z miastami Choroszcz, Gródek, Janów, Jasionówka, Knyszyn, Sokółka, Wasilków i Zabłudów) do departamentu białostockiego pod kierownictwem landrata Czyża. Później Odelsk wraz z Białostocczyzną trafił pod berło Imperium Rosyjskiego.

W roku 1800 w Odelsku znajdowały się 172 domy, w 1886 natomiast 274 domy^[a] i 1346 mieszkańców, w 1897 populacja wzrosła do 1435. W całym tym okresie według spisów około 95% stanowili Polacy, a zgodnie z kryterium religii 90–96% mieszkańców to katolicy, pozostali to żydzi i kilku prawosławnych. W 1921 mieszkały tu 1333 osoby, a w 1990 r. w Odelsku było 761 mieszkańców.

Po I wojnie światowej i odzyskaniu przez Polskę niepodległości Odelsk trafił pod administracyjny zarząd nowo utworzonego polskiego powiatu sokólskiego. Ze względu na niewielkie rozmiary miejscowości, 13 czerwca 1934 roku Odelsk utracił prawa miejskie^[5]. Za II RP istniała gmina Odelsk z siedzibą w Babikach, do której w 1934 roku przyłączono Odelsk (po utracie praw miejskich).

II wojna światowa

W 1944 wytyczono tymczasową nową granicę polsko-radziecką, która pozostawiała Odelsk w granicach Białoruskiej SRR. Późniejsza ostateczna delimitacja utrzymała ten stan rzeczy, pomimo że Linia Curzona, w oparciu o którą granicę tę wyznaczano, przebiegała dwa kilometry na wschód i mieszkańcy wsi (w 1945 w zdecydowanej większości narodowości polskiej) oczekiwali i podejmowali starania o włączenie Odelska do Polski, gdzie pozostawała większa część ich parafii i większość ich ziem uprawnych. Dyrektora miejscowej szkoły Ignacego Mazura, który inicjował zbieranie podpisów o przyłączenie do Polski Sowieci zesłali na 10 lat, a wielu mieszkańców, w tym jednorazowo grupa 200 osobowa uciekało przez nową granicę przed łagrami. Zdaniem mieszkańców przyczyną takiego wytyczenia granicy było istnienie w miasteczku kilku murowanych domów „niezbędnych” sowieckiej administracji^[6]. Przebieg granicy tymczasowej z 1944 jednak utrzymano i pozostaje on taki do dziś.

Po II wojnie światowej

Bezpośrednio po zakończeniu II wojny rozpoczęto przymusową kolektywizację i siłą zapędzano do kołchozu, do którego przystępowali dobrowolnie jedynie ci którzy nic nie mieli. Gospodarzom zabrano inwentarz i ziemię, pozostawiając jedynie niewielkie działki przyzagrodowe, na które nakładano dodatkowo wysokie niemożliwe do zapłaty podatki i obowiązkowe kontyngenty tak by doprowadzić je do upadku. Niezapłacony podatek egzekwowano rekwizycjami żywego inwentarza i resztek plonów często prosto z pola. Opornych zamykano w więzieniach lub zsyłano. Jednocześnie kołchoz zarządzany nieefektywnie wypłacał za ciężką niezmechanizowaną pracę fizyczną (z braku padłych w kołchozie koni do orki zaprzęgano ludzi) w naturze (np. zbożem, ziemniakami lub słomą) albo nie płacąc wcale. Dodatkowo ludność wiejska w ZSRR nie mogła (aż do końca lat siedemdziesiątych) opuszczać kołchozów i była prześladowana za podejmowanie zajęć dodatkowych jak rzemiosło i usługi (np. kopanie studni po pracy w kołchozie). Żeby przeżyć ludzie ryzykowali kradnąc mienie kołchozowe, wielu także próbowało uciekać za coraz szczelniej chronioną granicę^[7].

W Odelsku znajduje się zabytkowy drewniany Kościół Wniebowzięcia NMP pochodzący z XVIII wieku (parafię utworzono tu w 1490) z murowaną dzwonnicą.

W Odelsku urodził się w 1946 i wychowywał Tadeusz Kondrusiewicz, późniejszy arcybiskup Moskwy, w latach 2007–2021 metropolita mińsko-mohylewski. W tutejszej szkole polskiej uczyła Andżelika Borys, działaczka polonijna na Białorusi.

Zobacz też

Parafia Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Odelsku

Dawne widoki Odelska
Widok ogólny z połowy XX w.
Kościół Wniebowzięcia NMP
Synagoga
Synagoga

Uwagi

↑ Według innych źródeł^[jakich?] w 1887 było tu 259 domów, dwa „budynki socjalne” i cztery składy.

Przypisy

↑ Odwiedzamy polską część Grodzieńszczyzny, PolskieRadio.pl, https://www.polskieradio.pl/7/5103/Artykul/2349934, [dostęp 2020-09-15].
↑ Вялікі гістарычны атлас Беларусі Т.2, Mińsk 2013, s. 97.
↑ Lokotko, Knyazeva, Morozov, Izotova: Tourist mosaic of Belarus. Mińsk: Belaruskaya navuka, 2013, s. 390. ISBN 978-985-08-1571-2.
↑ Wydarzenia i fakty z historii Odelska. [dostęp 2017-11-16].
↑ Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420.
↑ Stanisław Poczobut Odlanicki, Po wioskach i okolicach, http://kresy24.pl/14481/przewodnik-wedrowki-po-grodzienszczyznie-szlak3/.
↑ Ziemia bez gospodarza. Kolektywizacja na Zachodniej Białorusi – Kresy24.pl.

Bibliografia

Odelsk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 376 .
Odelsk, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 400 .
Odelsk, w: Pinkas Hakehillot Polin, publikacja Jad Waszem
Genealogia rodziny Guttmann. gutman.republika.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-02-03)].
Odelsk walczący, w: „Głos znad Niemna”, witryna Związku Polaków na Białorusi
Odelsk walczy z sowiecką okupacją. kresy24.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-03-10)]., w: Biblioteka Kresowa, Kresy24.pl

Powiat sokólski (1807–1940 i 1945–75) (► II RP)

Siedziba powiatu – Sokółka

Przynależność wojewódzka	Rosja: obwód białostocki (1807–42) gubernia grodzieńska (1842–1915) II RP: woj. białostockie (1919–39) ZSRR: obwód białostocki (1939–40) PRL: woj. białostockie (1944–75)
Miasta (1919–75)	Dąbrowa (Grodzieńska / Białostocka) (do 1944 (1950)) Krynki (← do 1944 (1950)) Nowy Dwór (do 1934) Odelsk (do 1934) Sokółka Suchowola (do 1944 (1950)*)
Gminy wiejskie (1919–54 i 1973–75)	Babiki (od 1944) Czarna Wieś (do 1920 i 192?–27) Dąbrowa Białostocka (do 1954) Janów Korycin Krynki (← od 1944) Kuźnica Nowy Dwór (do 1954) Odelsk (do 1944) Sidra Sokolany (do 1944) Sokółka Suchowola (do 1954) Szudziałowo Zalesie (do 1954)
Gromady (1954–72)	Achrymowce (1954–59) Babiki (1954–72) Białousy (1954–71) Bogusze (1954–61) Bombla (1959–72) Butrymowce (1954–55 →) Chodorówka Nowa (1954–61 →) Czerwonka (1954–59) Czuprynowo (1954–59) Dąbrowa (1954–55 →) Dubaśno (1954–55 →) Górka (1959–72) Górany (1954–71) Horodnianka (1954–55 →) Janowszczyzna (1954–72) Janów (1954–72) Kamienna Stara (1954–55 →) Kamionka Nowa (1954–59) Kamionka Stara / Stara Kamionka (1954–72) Kiersnówka (1954–55 →) Klimówka (1954–59) Korycin (1954–72) Krasne (1954–59) Krasne Folwarczne (1954–59 (→)) Kruszyniany (1954–59) Krynki (1954–72) Kuplisk (1954–57) Kuźnica (1954–72) Lipina (1954–57) Majewo (1954–71) Malawicze Dolne (1954–71) Nierośno (1954–55 →) Nowowola (1954–59) Nowy Dwór (1954–55 →) Ostra Góra (1954–59) Ostrowie (1954–55 →) Ostrów Południowy (1954–59) Pierożki (1954–57) Plebanowo (1954–59) Pokośna (1954–55 →) Popławce (1954–61) Racewo (1954–59) Reszkowce (1954–55 →) Rozedranka Stara / Stara Rozedranka (1954–72) Różanystok (1954–55 →) Sidra (1954–72) Siekierka (1954–57) Sokolany (1959–72) Sokołda (1954–71) Sokółka (1961–72) Suchodolina (1954–55 →) Suchowola (1954–61 →) Szudziałowo (1954–72) Talkowszczyzna (1954–61) Teolin (1954–59) Wierzchlesie (1954–59) Wołyńce (1954–57) Woroniany (1954–59) Wólka (1954–61 →) Zabrodzie (1954–57) Zagórze (1954–59) Zalesie (1954–72) Zdroje (1954–59) Zubrzyca Wielka (1954–57) Zwierzyniec Wielki (1954–55 →)
Legenda	* de facto skasowane w 1944, de jure w 1950

Miasta i miasteczka zdegradowane reformą gminną z 1933–1934

Legenda: (1) w nawiasach podano okres praw miejskich / praw miasteczka / praw osiedla; (2) wytłuszczono miasta/osiedla trwale restytuowane; (3) tekstem prostym opisano miasta nierestytuowane, miasta restytuowane przejściowo (ponownie zdegradowane) oraz miasta niesamodzielne, włączone do innych miast; (4) ^OTP – osiedle typu miejskiego; (5) zastosowane nazewnictwo oddaje formy obecne, mogące się różnić od nazw/pisowni historycznych.

Gminy miejskie	Bnin (1395–1934) Boćki (1509–1934) Brzostek (1367–1934, od 2009) Budzyń (1458–1934, od 2021) Ciężkowice (1348–1934, od 2000) Czarny Dunajec (1879–1896, 1925–1934, od 2023) Dobrzyca (1440–1934, od 2014) Gąsawa (1388–1934, od 2024) Gębice (1425–1934) Jagielnica (1518–1934) Jaraczewo (1519–1934, od 2016) Jazłowiec (1519–1934) Kopanica (1450–1934) Lanckorona (1366–1934) Łohiszyn (1570–1934, od 1959^OTP) Mielnik (1440–1934) Mieścisko (1474–1934, od 2024) Narew (1529–1934) Niżankowice (1431–1934, od 1940^OTP) Nowe Miasto nad Wartą (1283–1934) Nowy Dwór (1578–1934) Nowy Wiśnicz (1616–1934, od 1994) Obrzycko (1458–1934, od 1990) Odelsk (1546–1934) Piaski (1775–1934) Powidz (1243–1934) Rogowo (1380–1580, 1672–1934) Rostarzewo (1752–1934) Rychtal (1294–1934, od 2024) Ryczywół (1426–1934) Rynarzewo (1299–1934) Stara Sól (1557–1934, od 1940^OTP) Szereszów (1569–1934, od 1940^OTP) Święciechowa (1277–1934) Ulanów (1616–1934, 1941–1945, od 1958) Uście Solne (1616–1934) Władysławów (1727–1870, 1919–1934) Wojnicz (1369–1934, od 2007) Zaniemyśl (1742–1934, 1940–1948)
Gminy wiejskie z prawami miejskimi	Bircza (1464–1934, od 2024) Bukowsko (1720–1934) Dubiecko (1407–1934, od 2021) Dynów (1436–1934, od 1946) Jaćmierz (1437–1934) Jaśliska (1407–1934) Jezierzany (?–1934) Mrzygłód (1431–1934) Nowe Miasto Przemyskie (1463–1934) Nowotaniec (1444–1934) Osiek Jasielski (1363–1934) Rybotycze (1600–1934) Sołotwina (?–1934, od 1940^OTP) Zarszyn (1395–1934)
Gminy wiejskie z prawami miasteczka	Alwernia (1778–1934, od 1993) Babice nad Sanem (1484–1934) Baligród (1634–1934) Białobożnica (1910–1934) Biały Kamień (1493–1934) Bilcze Złote (1896–1934) Bobowa (1399–1934, od 2009) Brzozdowce (1526–1934) Bukaczowce (1489–1934, od 1940^OTP) Chocimierz (1444–1934) Chołojów (1650–1934) Czchów (1355–1934, od 2000) Czernelica (1575–1934, od 1940^OTP) Czudec (1427–1934) Dębowiec (1349–1934) Dobrotwór (1472–1934, od 1959^OTP) Dunajów (1424–1934) Dźwinogród (1784–1934) Felsztyn (1380–1934) Firlejów (1570–1934) Fredropol (1720–1934) Frysztak (1366–1934) Gołogóry (1469–1934) Gródek (1453–1934) Gwoździec (1540–1934, od 1940^OTP) Hussaków (1525–1934) Jabłonów (1602–1934, od 1940^OTP) Janów (1590–1934) Jasienica Rosielna (1727, 1857–1934) Jawornik Polski (1472–1934, od 2024) Jedlicze (1768–1934, 1959–1966^OTP, od 1967) Jezierna (1542–1934) Jezupol (1591–1934, od 1940^OTP) Jodłowa (1765–1934) Kamionka Wielka (1784–1934) Knihynicze (1563–1934) Kołaczyce (1358–1934, od 2010) Konkolniki (1880–1934) Korczyna (1516–1934) Kozłów (1577–1934, od 1961^OTP) Krasiczyn (1620–1934) Krościenko (1348–1934, 1973–1982) Krukienice (1490–1934) Krystynopol (1695–1934, od 1951) Krzywcza (1398–1934) Krzywcze Górne (?–1934) Kudryńce (1518–1934) Kukizów (1538–1934) Kułaczkowce (?–1934) Laszki Murowane (1560–1934) Leszniów (1471–1934) Lipnica Murowana (1326–1934) Lipsko (1620–1934) Lubycza Królewska (1764–1934, od 2016) Lutowiska (1742–1934) Łysiec (1652–1934, od 1940^OTP) Magierów (1595–1934, od 1940^OTP) Majdan Królewski (1763–1934) Marjampol (1670–1934) Markopol (1628–1934) Milówka (1818–1934) Narajów (1592–1934) Narol (1672–1934, od 1996) Nawaria (1578–1934) Niebylec (1581–1934) Niżniów (1508–1934) Obertyn (?–1934) Oleszyce (1578–1934, od 1989) Pistyń (1756–1934) Płazów (1614–1934) Podgrodzie (?–1934) Podkamień Cetnerowski (1441–1934, od 1940^OTP) Podkamień Jabłonowski (1515–1934) Potok Złoty (1601–1934, od 1984^OTP) Potylicz (1498–1934) Probużna (1785–1934) Pruchnik (1436–1934, od 2011) Przecław (1419–1934, od 2010) Radomyśl nad Sanem (1556–1934) Ryglice (1760, 1843–1934, od 2001) Rzochów (1386–1934) Sokołów (1879–1934) Sokołówka (1685–1934) Stanisławczyk (1626–1934) Stojanów (1547–1934) Stratyn (1671–1934) Strusów (1434–1934) Strzeliska Nowe (1513–1934) Szczucin (1745–1934, od 2009) Szczurowice (1648–1934) Świrz (1427–1934) Tarnoruda (1578–1934) Tartaków (1685–1934) Toporów (1450–1934) Touste (1720–1934) Tylicz (1363–1934) Tymbark (1353–1934) Tyrawa Wołoska (1707–1934) Ułaszkowce (1701–1934) Uście Biskupie (1498–1934) Uście Ruskie (1739–1934) Uście Zielone (1548–1934) Uścieczko (1661–1934) Waręż (1538–1934) Wielkie Oczy (1671–1934) Wielopole Skrzyńskie (1328–1934) Witków Nowy (?–1934) Wojniłów (1552–1934, od 1960^OTP) Zakliczyn (1557–1934, od 2006) Zarudzie (1784–1934) Zbyszyce (1784–1934) Żmigród Nowy (1373–1934) Żołynia (1740–1934)

Źródła: Dz.U. z 1933 r. nr 35, poz. 294, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 422, Dz.U. z 1934 r. nr 48, poz. 420, Dymitrow M., 2015, Pojęcie miejskości w świetle reformy gminnej w Polsce międzywojennej, [in] Krzysztofik R., Dymitrow M. (Eds), Degraded and restituted towns in Poland: Origins, development, problems / Miasta zdegradowane i restytuowane w Polsce. Geneza, rozwój, problemy, University of Gothenburg, Gothenburg, s. 61–63 / 65–115.