Brzostek

Ten artykuł dotyczy miasta w województwie podkarpackim. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Brzostek

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Widok na wschodnią pierzeję Rynku w 2007 r.
Herb
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Powiat	dębicki
Gmina	Brzostek
Prawa miejskie	18 czerwca 1367[1] i 1 stycznia 2009[2]
Burmistrz	Zbigniew Kowalski[3]
Powierzchnia	8,76[4] km²
Wysokość	221,8 m n.p.m.
Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość	2 691[5] 310 os./km²
Strefa numeracyjna	+48 14
Kod pocztowy	39-230[6]
Tablice rejestracyjne	RDE
Położenie na mapie gminy Brzostek Brzostek
Położenie na mapie Polski Brzostek
Położenie na mapie województwa podkarpackiego Brzostek
Położenie na mapie powiatu dębickiego Brzostek
49°52′46,95″N 21°24′37,08″E/49,879708 21,410300
TERC (TERYT)	1803024[7]
SIMC	0814493[7]
Urząd miejski Rynek 1 39-230 Brzostek
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
BIP

Brzostek – miasto w Polsce, w województwie podkarpackim, w powiecie dębickim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Brzostek.

Miejscowość leży nad rzeką Wisłoką. Obszar Brzostku zajmuje 8,76 km², w 2021 roku zamieszkiwało go 2 716 osób. W mieście znajduje się przedszkole, szkoła podstawowa, jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, a także kilka niewielkich zakładów przemysłowych – stanowi ono centrum usługowo-handlowe dla okolicznych wsi.

Brzostek pierwotnie znajdował się w rękach benedyktynów z Tyńca. Prawa miejskie zostały mu nadane 18 czerwca 1367 roku przez opata Jana, co znacząco przyspieszyło jego rozwój. Miasto było kilkukrotnie najeżdżane i niszczone, jednak odbudowano je dzięki zwolnieniu mieszkańców z podatków. W latach 1854–1867 Brzostek był siedzibą powiatu. W 1934 roku miejscowości odebrano prawa miejskie, które przywrócono ostatecznie w 2009 roku.

Geografia

Położenie

Brzostek położony jest w zachodniej części województwa podkarpackiego, w powiecie dębickim, na terenie gminy miejsko-wiejskiej Brzostek. W jego najbliższej okolicy znajdują się wsie: Zawadka Brzostecka, Siedliska-Bogusz, Nawsie Brzosteckie, Opacionka, Januszkowice, Klecie, Skurowa i Przeczyca^[8].

Pod względem podziału fizycznogeograficznego Polski, miasto to znajduje się na pograniczu Pogórza Ciężkowickiego i Pogórza Strzyżowskiego^[9][8]. Przez miejscowość przepływają potok Słony oraz rzeka Wisłoka^[10]. Położona jest przy drodze krajowej nr 73, biegnącej z Wiśniówki do Jasła^[8].

Brzostek w średniowieczu należał do ziemi sandomierskiej, położony był przy granicy z ziemią krakowską^[11].

Struktura użytkowania powierzchni

Struktura użytkowania powierzchni Brzostku w 2021 roku^[12]:

Geologia

Brzostek leży w strefie brzeżnej nasunięcia karpackiego (Karpat fliszowych). Utwory te po sfałdowaniu i odkuciu od podłoża uległy przesunięciu ku północy w postaci płaszczowin. Flisz tej płaszczowiny nasunięty jest na autochtoniczne osady miocenu^[13]. Powierzchniowo obszar miasta w rejonie centrum i na południowy wschód od niego budują oligoceńskie piaskowce, łupki, iłowce i rogowce^[14].

W czasie zlodowacenia północnopolskiego na stokach wzniesień nastąpiła akumulacja eoliczna pokryw lessów piaszczystych i glin lessowatych^[15] – tereny na północ od centrum budują przeważnie czwartorzędowe lessy, zaś południowe fragmenty miasta wzdłuż potoku Gogołówka budują gliny, piaski i gliny z rumoszami, soliflukcyjno-deluwialne powstałe w czasie zlodowacenia północnopolskiego^[14],

Szeroką dolinę Wisłoki i jej dopływów budują osady akumulacji rzecznej: mułki, piaski i głazy oraz mady rzeczne w stropowej części tych osadów. Miąższość osadów holoceńskich w dolinie Wisłoki waha się w granicach 10–15 m^[15].

W okolicy Brzostku występują liczne złoża kruszywa piaszczysto-żwirowego. Zalegają one w holoceńskich terasach akumulacyjnych doliny Wisłoki^[15].

Rzeźba terenu

Tereny Brzostku położone są w dwóch mezoregionach: Pogórzu Ciężkowickim (zachodnia część) i Pogórzu Strzyżowskim (wschodnia część). Stanowią one falistą wyżynę o deniwelacjach rzędu 80–200 m, rozczłonkowaną dolinami rzek i potoków (w tym przepływającego przez Brzostek Potoku Słonego). Grzbiety wzniesień mają przebieg równoleżnikowy^[16].

Obydwa pogórza rozdziela szeroka płaskodenna dolina Wisłoki mająca założenia tektoniczne^[16]. Wykształciła się w niej Kotlina Brzostecka, w której znajduje się miasto Brzostek. Ukształtowanie terenu miasta jest typowe dla terenów podgórskich^[17]. Wysokość bezwzględna rynku Brzostku, koło budynku Urzędu Miejskiego w Brzostku, wynosi 221,8 m n.p.m.^[18]

Gleby

W okolicy Brzostku dominują gleby brunatne wyługowane, brunatne kwaśne, pseudobielicowe i rędziny. Ich przydatność rolnicza jest silnie zróżnicowana, należą one jednak głównie do średniourodzajnych, mało zasobnych w przyswajalne składniki pokarmowe^[19]. Charakteryzują je dobre stosunki wodne, dość głęboki poziom próchniczy oraz lekkie zakwaszenie^[17]. W Kotlinie Brzosteckiej występowały dawniej moczary oraz bagna, aczkolwiek w XX w. przeprowadzono melioracje, które doprowadziły do ich osuszenia^[20].

Struktura użytków rolnych według poszczególnych klas bonitacyjnych^[a][21]:

Wody

Brzostek położony jest w dorzeczu Wisły, a głównym ciekiem odwadniającym tereny miasta jest Wisłoka, płynąca w przybliżeniu wzdłuż zachodniej granicy miasta. Na wysokości miasta ma ona charakter rzeki górskiej, płynącej naturalnym, nieobwałowanym, łagodnie meandrującym, żwirowym korytem. Jej reżim jest charakterystyczny dla rzek karpackich^[22].

Do ważniejszych dopływów Wisłoki, płynących przez Brzostek, należą następujące cieki: Dębrna, Słony i Gogołówka. Potok Słony płynie przez centrum miasta i od wschodu płynie meandrującym odcinkiem wzdłuż ul. Nałęcza-Mysłowskiego i Mickiewicza, po drodze przecinając drogę krajową nr 73^[23].

Na terenie miasta brak jest większych akwenów^[23].

Klimat

Według regionalizacji rolniczo-klimatycznej Romualda Gumińskiego, obszar miasta Brzostek leży w dzielnicy podkarpackiej, która stanowi pas przejściowy pomiędzy górami a kotlinami podgórskimi^[24]. Najniższe średnie temperatury notowane są w lutym (–3 °C), a najwyższe w lipcu (18 °C). Średnia roczna temperatura wynosi około 6–7 °C. Okres wegetacyjny trwa 210–220 dni, a średnie roczne opady wynoszą 700–750mm^[24].

W rejonie Brzostku najczęściej spotyka się masy powietrza polarno-morskiego. Wiatry wieją ze średnią prędkością od 1,8–3,4 m/s, latem najczęściej z kierunku południowo-zachodniego, a zimą – północno-zachodniego. Jesienią i zimą występują wiejące z południa silne, ciepłe i suche wiatry typu fenowego^[24].

Przyroda i ochrona środowiska

Roślinność w rejonie Brzostku stanowią przede wszystkim zbiorowiska synantropijne, segetalne oraz ruderalne, rozwijające się na terenach zaburzonych działalnością człowieka. W dolinie Wisłoki dominują łęgi wierzbowo-topolowe oraz łęgi jesionowo-wiązowe^[25]. Potencjalną roślinność naturalną dla miasta Brzostek stanowią zaś grądy subkontynentalne oraz roślinność naturalna dolin cieków (przede wszystkim lasy łęgowe w obrębie doliny Wisłoki)^[26]. Sama zaś dolina Wisłoki stanowi także regionalny korytarz ekologiczny^[27].

Brzostek znajduje się częściowo na terenie Obszaru Chronionego Krajobrazu Pogórza Ciężkowickiego^[28], Obszaru Chronionego Krajobrazu Pogórza Strzyżowskiego^[29], otuliny Czarnorzecko-Strzyżowskiego Parku Krajobrazowego^[30] oraz obszaru Natura 2000 Wisłoka z dopływami (PLH180052)^[31]. Obszary te obejmują cenne ekosystemy leśnie oraz użytki rolne^[32].

Obszar Natura 2000 Wisłoka z dopływami PLH180052 został wyznaczony dla ochrony 16 cennych siedlisk i 7 gatunków ptaków (bocian czarny, bocian biały, błotniak stawowy, derkacz, puszczyk uralski, zimorodek zwyczajny i dzięcioł czarny). Najcenniejszymi zaś zbiorowiskami roślinnymi na tym obszarze są lasy, zarośla łęgowe i grądowe oraz łąki. Występuje tutaj szereg gatunków zawartych w załączniku II dyrektywy siedliskowej: 5 gatunków ryb wskazanych (łosoś atlantycki, głowacz pręgopłetwy, miętus, lipień i certa), 2 gatunki ssaków (bóbr europejski i wydra europejska) oraz 4 gatunki bezkręgowców (skójka gruboskorupowa, modraszek teleius, czerwończyk nieparek i modraszek nausitous)^[33].

W 2019 roku w Brzostku powierzchnia gruntów leśnych wynosiła 10,9 ha^[34].

Toponimia

Nazwa miejscowości pochodzi od słowa brzost, oznaczającego gatunek wiązu^[35].

Historia

Pierwsze ślady pobytu człowieka w okolicy Brzostku pochodzą z neolitu (3500–2000 lat p.n.e.). Znaleziska datowane na ten okres znalezione zostały m.in. w samym Brzostku. Ludzie osiedlali się tutaj także w epoce brązu. W sąsiedniej Przeczycy istniał wtedy obronny gród, prawdopodobnie zależny od państwa Wiślan^[36].

Pierwszy raz wieś Brzostek (pod nazwą Brestek) została wymieniona w dokumentach legata papieskiego Idziego, zatwierdzających posiadłości opactwa benedyktynów w Tyńcu, w latach 1123–1125. Oprócz niego w dokumencie pojawiają się nazwy: Pilzno, Klecie (jako Clececi), Dęborzyn (jako Doborin) oraz Vnochovichi (prawdopodobnie Januszkowice)^[37]. Ziemie w okolicy Brzostku były stopniowo zasiedlane, co skutkowało szybkim rozwojem gospodarczym wsi. Sama miejscowość znajdowała się na węgierskim szlaku handlowym, biegnącym doliną Wisłoki, co jeszcze bardziej podniosło jej znaczenie^[38]. Ponadto sąsiednie Klecie, będące wówczas większe, weszły w posiadanie bojarów ruskich. Skłoniło to opata tynieckiego Jana do wsparcia rozwoju wsi – 18 czerwca 1367 roku wydał on dokument zezwalający na lokację miejską Brzostku na prawie magdeburskim^[39][1]. W 1394 roku miastem stał się z kolei Mały Brzostek – sąsiadująca z miastem należącym do opactwa tynieckiego miejscowość, która później stała się jego przedmieściem^[38].

W 1474 r., w czasie walk o tron węgierski, Brzostek został zdobyty i spalony przez wojska węgierskie pod dowództwem Tomasza Tharczaya. Mieszkańców uprowadzono, jednak zwolnienia od podatków pozwoliły na odbudowę gospodarki miejscowości. Znaczenie Brzostku stale rosło, w XVI wieku w mieście działała szkółka parafialna^[40]. Miejscowość w tamtym okresie pod względem rzemiosła dorównywała Jasłu oraz znacznie wyprzedzała Dębicę^[39]. W XVII w. rozwój regionu zaczął stopniowo hamować przez napady Tatarów i Szwedów. W 1657 roku miasteczko zostało zniszczone przez wojska księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego. Skutki tego najazdu Brzostek odczuwał jeszcze w XVIII w. Pod koniec XVIII wieku w mieście rozwinęło się garncarstwo i szewstwo^[41].

W maju 1772 roku do Brzostku wkroczyły wojska austriackie. Miejscowość pod zaborem znalazła się najpierw w cyrkule pilzneńskim, a po zmianie granic, w cyrkule dukielskim. Okoliczna szlachta brała udział w powstaniu listopadowym^[42]. W 1846 roku szlachta z okolic Brzostku planowała wzniecić powstanie. Austriackie władze wykryły jednak spisek i w celu zapobiegnięcia rebelii Joseph Breinl, starosta tarnowski, polecił chłopom, by zabijali lub pochwycali powstańców. Krwawe ataki na dwory miały miejsce w całej okolicy. Na ich czele stanął chłop z pobliskiej Smarżowej (dawn. Smarzowej), Jakub Szela. Opanował on ponad 50 wsi, w tym sąsiadujące z Brzostkiem, lecz samego miasta nie udało mu się zdobyć^[43].

W roku 1854 Brzostek stał się siedzibą powiatu, który w 1867 roku włączono do powiatu pilzneńskiego. W 1852 roku Ignacy Łukasiewicz, twórca lampy naftowej, otworzył w mieście swoją aptekę. Na początku XX wieku rozpoczęto budowę linii kolejowej łączącej Dębicę z Jasłem, mającej przebiegać przez Brzostek, jednak inwestycję przerwał wybuch I wojny światowej^[44].

W czasie walk miasteczko znalazło się na linii frontu rosyjsko-austriackiego i kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk. 6 i 7 maja miała miejsce bitwa o Brzostek, będąca częścią operacji gorlickiej. Szczególnie krwawe walki toczyły się o zdobycie rynku, kościoła i wzgórza cmentarnego^[45]. W okolicy poległo wówczas 2000 żołnierzy^[46]. Austriacy odnieśli sukces, a rosyjscy żołnierze wycofali się za San. Pamiątką po bitwie pozostały cmentarze, z czego cztery znajdują się w Brzostku: nr 222, 223, 224, 225^[45].

W listopadzie roku 1918 miejscowość znalazła się w granicach nowo utworzonego państwa polskiego jako część powiatu pilzneńskiego, jednak w 1932 roku miasto wraz z okolicznymi wsiami wcielono do powiatu jasielskiego. W 1934 roku Brzostek utracił prawa miejskie, zachowując prawo do używania historycznej nazwy miasto, przy równoczesnym zmniejszeniu podatków^[47].

Po wybuchu II wojny światowej 8/9 września do miejscowości wkroczyli żołnierze Wehrmachtu, a okoliczne oddziały wycofały się bez walki. Teren został włączony do Generalnego Gubernatorstwa. W samej miejscowości utworzono getto, a zgromadzeni w nim Żydzi zostali wywiezieni do obozów lub pomordowani. 20 czerwca 1944 roku przeprowadzono pacyfikację Brzostku^[48].

Po wojnie Brzostek włączono do województwa rzeszowskiego, a w latach 1975–1998 znajdował się on w województwie tarnowskim^[49]. W 1999 roku miasto znalazło się w województwie podkarpackim^[50]. Miejscowość odzyskała prawa miejskie 1 stycznia 2009 roku^[2].

Demografia

Liczba ludności Brzostku w latach 1810–2023:

Źródła:1810^[51]; 1880^[52][b]; 1921^[53]; 1931^[54]; 1931-1945^[55]; 1997^[10]; 2001^[56]; 2002^[57]; 2003^[58]; 2004^[59]; 2005^[60]; 2006^[61]; 2007^[62]; 2008^[63]; 2009^[5][c]; 2010^[5][d]; 2011^[5][e]; 2012^[5][f]; 2013^[5][g]; 2014^[5][h]; 2015^[5][i]; 2016^[5][j]; 2017^[5][k]; 2018^[5][l]; 2019^[5][74]; 2020^[5][m]; 2021^[5][n]; 2022–2023^[5]

Polityka i administracja

Brzostek jest siedzibą gminy miejsko-wiejskiej Brzostek, w województwie podkarpackim, w powiecie dębickim^[78]. Jej organem władzy wykonawczej jest burmistrz, a organem władzy ustawodawczej – rada miejska, w skład której wchodzi piętnastu radnych^[79]. W wyborach do rady miejskiej mieszkańcy miasta należą do trzech z piętnastu okręgów wyborczych^[80].

Siedziba Urzędu Miejskiego w Brzostku znajduje się przy Rynku 1^[81].

W bazie SIMC cztery części miasta mają przydzielone własne identyfikatory: Ćwierć (numer 0814843), Podklecie (0814501), Pole (0814850) oraz Równie (0814518)^[7].

Gospodarka

Miasto pełni funkcję centrum administracyjno-usługowego dla mieszkańców gminy Brzostek^[82]. Według danych z 14 października 2010 roku w systemie REGON zarejestrowanych było tutaj wówczas 137 podmiotów gospodarczych, czyli 37% ogółu podmiotów zarejestrowanych w gminie^[83]. W strukturze podmiotów gospodarczych w okolicy dominują handel i naprawy, transport i gospodarka magazynowa, budownictwo oraz działalność produkcyjna – w gminie Brzostek te rodzaje działalności dotyczyły 66,5% ogółu^[84].

Placówki usług publicznych i komercyjnych w Brzostku występują na Rynku, a dużym obszarem koncentracji działalności gospodarczej są również tereny w części północnej miasta – wzdłuż ul. Szkotniej. Obszary przemysłowe i zakłady wytwórcze znajdują się też na obrzeżach zabudowy w zachodniej części miasta^[85]. Rozwojowi działalności gospodarczej Brzostku sprzyja jego położenie przy drodze krajowej nr 73, stanowiącą główną oś komunikacyjną miasta^[86].

Bezrobotni w Brzostku (stan na 31 maja 2011)^[87]:

Ogółem	%	Kobiety	Mężczyźni
135	21,2	80	55

Infrastruktura

Transport

Miasto jest przecięte przez drogę krajową nr 73^[8][88] relacji Wiśniówka – Kielce – Tarnów – Pilzno – Brzostek – Jasło^[89]. Przez tereny miasta biegnie ona ulicami: 11 Listopada – Rynek – Łukasiewicza^[18]. Zapewnia ona połączenie m.in. z Krakowem, Tarnowem oraz Przemyślem^[89]. Średni dobowy ruch samochodów osobowych w 2010 roku wzdłuż DK73 przez centrum miasta wynosił 7 962 poj./dobę^[90].

W celu wyprowadzenia ruchu tranzytowego z miejscowości, pojawiły się plany obwodnicy, wspólnej dla Brzostku i Kołaczyc, która ma powstać w ramach rządowego Programu Budowy 100 Obwodnic na lata 2020–2030^[91]. W 2021 r. GDDKiA ogłosiła przetarg na wykonanie dla obwodnicy Koncepcji Programowej^[92].

Miasto jest wewnętrznie dobrze skomunikowane z siecią dróg powiatowych i gminnych łączących Brzostek z pozostałymi wsiami i jednostkami osadniczymi w gminie^[93]. Z sąsiednimi miejscowościami łączą je: droga powiatowa nr 1318R relacji Brzostek – Siedliska-Bogusz (biegnąca ul. Szkotnią), droga powiatowa nr 1319R relacji Brzostek – Kamienica Górna – Smarżowa (biegnąca ul. Mysłowskiego), droga powiatowa nr 1321R relacji Brzostek – Skurowa – gr. powiatu – Błażkowa (biegnąca ul. 20 Czerwca) oraz droga powiatowa nr 1322R relacji Brzostek – Opacionka (biegnąca ul. Słoneczną)^[88].

Przez Brzostek nie przebiega żadna droga wojewódzka^[94], ani żadna linia kolejowa^[95].

W Brzostku zatrzymują się autobusy „Barbara”, linii^[96]:

• Kraków – Krosno,
• Krosno – Kraków,
• Polańczyk – Pyrzowice,
• Pyrzowice – Polańczyk.

Infrastruktura techniczna

Przez Brzostek przebiega sieć najwyższego napięcia 400 kV Tarnów – Krosno Iskrzynia^[97]. Dostawcą energii na terenie miejscowości jest spółka Tauron Dystrybucja^[17].

Źródłem zaopatrującym Brzostek w wodę jest ujęcie wody podziemnej w dolinie Wisłoki w Brzostku. Znajdują się tam dwie studnie głębinowe oraz jedna awaryjna, z których woda jest do miasta dostarczana komunalną siecią wodociągową^[98].

Nieczystości z Brzostku odprowadzane są do mechaniczno-biologicznej oczyszczalni w Kleciach. Oczyszczone ścieki są następnie odprowadzane do rzeki Wisłoki^[99]. W 2019 roku stopień skanalizowania miasta wynosił 50%^[99].

Podmiotem zbierającym odpady komunalne z terenu gminy Brzostek, w tym także z samego miasta jest Zakład Gospodarki Komunalnej w Brzostku. W Brzostku zlokalizowany jest Punkt Selektywnego Zbierania Odpadów Komunalnych, zapewniający nieodpłatny odbiór odpadów komunalnych od mieszkańców gminy^[17].

W Brzostku znajduje się stacja redukcyjno-pomiarowa pod opieką Oddziału w Tarnowie Operatora Gazociągów Przesyłowych GAZ-SYSTEM. Dostawa gazu do odbiorców odbywa się gazociągami niskiego i średniego ciśnienia 32–150 mm^[100]. Są one w eksploatacji Gazowni w Dębicy Polskiej Spółki Gazownictwa^[101].

Bezpieczeństwo i zdrowie

Jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej w Brzostku została założona w 1888 roku. Wyposażona jest m.in. w specjalistyczne ciężarowe samochody gaśnicze, takie jak Man TGM czy Iveco TurboTech^[102]. Teren działania jednostki obejmuje całą gminę Brzostek. Siedziba OSP Brzostek znajduje się przy ul. Mickiewicza 12^[103]. W 2008 roku oddano do użytku nową remizę strażacką^[104].

W mieście przy ul. Mickiewicza 10 znajduje się komisariat policji, obsługujący gminy Brzostek oraz Jodłowa. Miasto pozostaje pod opieką jednego z dzielnicowych^[105].

Na terenie miejscowości działa Samodzielny Gminny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej (ul. Mysłowskiego 7)^[106] oraz Centrum Medyczne S-Med (ul. Mysłowskiego 5b)^[107].

Edukacja

W Brzostku działa Szkoła Podstawowa w Brzostku im. Komisji Edukacji Narodowej z siedzibą przy ul. Szkolnej 13. W roku szkolnym 2010/2011 miała 19 sal lekcyjnych i 2 sale gimnastyczne, a w tym czasie w placówce uczyło się 320 uczniów nauczanych przez 39 pedagogów^[108]. Poza szkołą w Brzostku funkcjonują również przedszkole publiczne (ul. Szkolna 9), oraz niepubliczny Klub Dziecięcy i Opiekun Dzienny Brzostek „Tęczowa Dolina” (ul. Słoneczna 9)^[109]. W roku szkolnym 2010/2011 w Przedszkolu w Brzostku działały 3 oddziały przedszkolne^[110].

Pierwszą szkołę podstawową w Brzostku założyli prawdopodobnie benedyktyni tynieccy w XII wieku. Na jej rozwój wpłynął stopniowy wzrost na znaczeniu całego miasta, w XVI wieku uczęszczała do niej ludność z okolicznych miejscowości. W 1785 roku ufundowano w Brzostku szkołę trywialną, a 2 maja 1873 roku utworzono szkołę etatową, w której nauczało wówczas czterech nauczycieli. W 1911 roku otwarto nowy budynek szkolny, który uległ poważnym zniszczeniom podczas II wojny światowej; wyremontowano go w 1945 roku. W 1973 roku oddano do użytku nową szkołę, w której nauczanie odbywa się obecnie^[o]. Nadano jej imię Komisji Edukacji Narodowej^[111].

Turystyka

Walory turystyczne dla rozwoju turystyki i rekreacji Brzostku stanowią pogórska część i dolina Wisłoki, a także mozaika obszarów rolniczych i różnorodność krajobrazu^[112]. Atrakcją Brzostku są również zabytki, a także trasy rowerowe^[113]. Przez miasto przebiegają cztery trasy rowerowe, wytyczone przez Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej^[114][115]:

• „Doliną Gogołówki” – trasa granatowa o długości ok. 12 km, biegnąca przez Brzostek, Opacionkę, Januszkowice oraz Klecie; trasa prowadzi przez najstarsze obiekty sakralne, dwory oraz osobliwości przyrody w dolinie Gogołówki,
• „Brzostecką doliną Wisłoki” – trasa brązowa o długości 13,2 km. biegnąca przez Brzostek, Zawadkę Brzostecką, Przeczycę i Skurową,
• „Mała pętla” – trasa zielona o długości do 8 km, będąca fragmentem „Dużej pętli”; przy niej znajduje się 6 cmentarzy z czasów I wojny światowej w Brzostku i Kleciach,
• „Duża pętla” – czerwona trasa długości 38 km, prowadząca przez trzy najwyższe wzniesienia gminy i cmentarze z I wojny światowej.

W Brzostku rozwinęła się baza gospodarstw agroturystycznych – w samym mieście w 2012 roku takich gospodarstw było 11^[116]. Bazę noclegową uzupełniają m.in. hotelik w pobliżu stadionu sportowego i motel przy stacji paliw^[117].

Religia

 Zobacz też: Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego w Brzostku.

Początkowo Brzostek należał do parafii w Kleciach, będącej siedzibą dekanatu obejmującego m.in. Jasło, Biecz, Zręcin czy Nowy Żmigród. Po uzyskaniu przez miejscowość praw miejskich, proboszcz zdecydował się jednak na przeniesienie parafii do większego miasteczka – nastąpiło to w 1428 roku^[39]. W czasach I Rzeczypospolitej Brzostek należał do dekanatu Pilzno w archidiakonacie sądeckim, w diecezji krakowskiej^[118]. Od 1861 roku jest siedzibą własnego dekanatu. Od 1992 roku brzostecka parafia należy do diecezji rzeszowskiej. Poza Brzostkiem obejmuje ona Bukową, Klecie, Nawsie Brzosteckie, Wolę Brzostecką i Zawadkę Brzostecką. W 2019 roku liczyła 5659 parafian^[39].

Brzosteccy świadkowie Jehowy należą do zboru Brzeziny-Brzostek^[119].

Żydzi w Brzostku

Brzostek, jako własność opactwa tynieckiego był historycznie objęty zakazem osiedlania się Żydów. Uległo to zmianie w trakcie zaborów, kiedy to austriackie władze odebrały miejscowość benedyktynom. Od tamtego czasu liczba osób żydowskiego pochodzenia systematycznie się zwiększała – w 1816 roku Brzostek zamieszkiwało 5 Żydów, a w 1824 roku – 19. Gdy miasto stało się siedzibą powiatu, liczba wyznawców judaizmu drastycznie wzrosła. Utworzono wtedy w Brzostku gminę żydowską. W 1870 roku Brzostek zamieszkiwało 358 osób żydowskiego pochodzenia, blisko jedna trzecia ówczesnej populacji całego miasta (31,9%), a w 1900 roku – 508 (38% populacji). Większość Żydów brzosteckich zginęła w niemieckich zbrodniach w trakcie II wojny światowej, co poskutkowało zanikiem żydowskiej ludności w mieście^[120].

Kultura

W Brzostku przy ul. 20-go Czerwca 4 działa Centrum Kultury i Czytelnictwa – jego działalność obejmuje planowanie i organizowanie konkursów, wydarzeń, spektakli itp. Oprócz tego w Brzostku przy Rynku 25 znajduje się Biblioteka Publiczna, z filiami w Grudnej Górnej, Kamienicy Górnej i Siedliskach-Bogusz^[121].

Media

Centrum Kultury i Czytelnictwa w Brzostku wydaje miesięcznik „Wiadomości Brzosteckie”, zrzeszony w Polskim Stowarzyszeniu Prasy Lokalnej, w którym opisywane m.in. lokalne wydarzenia^[122]. Ponadto gmina prowadzi kanał informacyjny TV Brzostek, publikujący treści w serwisach Facebook i YouTube^[123][124].

Sport i rekreacja

W miejscowości działa klub piłkarski LKS Brzostowianka Brzostek^[125][126], założony w 1946 roku^[127], prowadzący także sekcję tenisa stołowego^[128]. Drużyna gra na stadionie znajdującym się przy ul. Okrągłej 26, o wymiarach 62x100m, którego trybuny mogą pomieścić 606 widzów^[126]. Sukcesy na arenie międzynarodowej osiąga UKS Kyokushin Karate w Brzostku założony w 2006 roku^[129][130].

W 2012 roku do użytku oddano kompleks składający się z boiska piłkarskiego o wymiarach 30x60m, kortu tenisowego, boiska do siatkówki/koszykówki o wymiarach 33×18m, budynku zaplecza sportowego oraz trybuny, mogącej pomieścić 96 kibiców. Powstał on w ramach projektu „Moje Boisko – Orlik 2012”^[131].

W 2014 roku została otwarta Hala Widowiskowo-Sportowa im. Agaty Mróz Olszewskiej, znajdująca się przy ul. M.N. Mysłowskiego 11, wyposażona w sprzęt sportowy oraz umożliwiająca grę w piłkę ręczną, futsal, koszykówkę i siatkówkę, tenisa stołowego oraz badmintona. Na hali znajduje się ok. 250 stałych i 100 rozstawnych miejsc siedzących^[132].

Od 2001 roku organizowane są w Brzostku spływy kajakowe Wisłoką, rozpoczynające się w ostatni piątek czerwca każdego roku obok mostu w Brzostku^[133].

Architektura i urbanistyka

 Zobacz też: Rynek w Brzostku.

Historyczny układ urbanistyczny miasta Brzostku

nr rej. A-150 z 11 marca 1978 r.[134]
Zasięg strefy ochrony konserwatorskiej
Państwo	Polska
Województwo	podkarpackie
Miejscowość	Brzostek
Adres	Rynek i ulice: Mickiewicza, 11-go Listopada, Królowej Jadwigi, Zielona, Mysłowskiego, Szkolna, Słoneczna, Łukasiewicza, Wąska, 20-go Czerwca, Stroma[135]
Multimedia w Wikimedia Commons

Brzostek posiada układ urbanistyczny w formie placu ze zwartą zabudową (rynku) w centrum miasta^[85]. Zabytkowy układ urbanistyczny miasta obejmuje Rynek w centrum Brzostku wraz z zespołem kościelno-plebańskim oraz charakterystyczną parterową zabudową i domami mieszczańskimi z XVIII i XIX wieku. Zarys Rynku został częściowo naruszony pod koniec XVIII wieku w wyniku budowy traktu z Pilzna na Słowację^[136].

Układ ten przechodzi dalej w układ ulicowy – do zespołów zabudowy sąsiednich sołectw na wschód (Nawsie Brzosteckie i Wola Brzostecka) i na południe (Klecie). W układzie urbanistycznym miasta wyróżnia się ciągi zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej i usługowej, wychodzących promieniście wzdłuż dróg wychodzących z centrum miast w jego peryferyjne obszary. Przysiółki w północno-wschodniej części miasta skupiają zaś większość nowej zabudowy mieszkaniowej, głównie jednorodzinnej, wolnostojącej^[85].

Zabytki

W Brzostku zachowało się najwięcej w gminie (około 31% w 2012 roku) zabudowy mieszkaniowej o tradycyjnych, charakterystycznych dla regionu formach – większość z niej na obszarze układu urbanistycznego objętego ochroną konserwatorską. Zabudowa ta ma charakter małego miasteczka^[137].

W Brzostku znajduje się pięć zabytków wpisanych do rejestru^[134][138]:

• historyczny układ urbanistyczny miasta (A-150 z 11 marca 1978 roku),
• kościół parafialny pw. Znalezienia Krzyża Świętego z 1817 roku oraz cmentarz kościelny (A-91 z 5 stycznia 1968 roku),
• cmentarz wojenny nr 222 z I wojny światowej przy ul. Równie (A-398 z 29 listopada 1996 roku),
• dawna karczma przy ul. Mickiewicza 2; murowana z połowy XIX wieku (A-153 z 11 marca 1978 roku)^[138].

Ponadto do gminnej ewidencji zabytków są wpisane^[138]:

• kaplica cmentarna (ul. Szkolna); murowana z 1864 roku,
• kaplica znajdująca się na Rynku; murowana z 1816 roku,
• kapliczka słupowa umiejscowiona na skrzyżowaniu ulic Mickiewicza i 20 Czerwca; murowana z XVII wieku,
• magistrat przy Rynku 1; murowany z II połowy XIX wieku,
• budynek dawnego zajazdu przy Rynku 16-17; murowany z połowy XIX wieku,
• dawna synagoga przy ul. Kr. Jadwigi 8; murowana z początku XX wieku,
• budynek szkoły przy ul. Szkolnej 13; murowany z początku XX wieku,
• oficyna dworska przy ul. Mysłowskiego 14; murowana z przełomu XIX i XX wieku,
• dawny sąd grodzki przy Rynku 14; murowany z I połowy XIX wieku,
• domy przy Rynku 2, 3, 9, 12, 13, 18, 29, 30, 31, 33, 34, 35 i 38; przy ul. Mickiewicza 4, 5 i 6; przy ul. Mysłowskiego 3; przy ul. 11 Listopada 2, 4, 6 i 33 oraz przy ul. Żydowskiej 1.

W mieście znajduje się 6 stanowisk archeologicznych^[139].

• 
  Cmentarz wojenny nr 222
• 
  Kościół parafialny
• 
  Dawna karczma

Osoby urodzone w Brzostku

• Aleksander Gryglewski – malarz, profesor Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie^[52][140]
• Teodor Furgalski – pułkownik Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari^[140]
• Henryk Nowak – działacz bankowy, prawnik, doktor nauk prawnych^[140]
• Władysław Miciek – wojskowy, cichociemny, kawaler Orderu Virtuti Militari^[140]
• Bogdan Stanaszek – duchowny rzymskokatolicki, historyk, profesor nauk humanistycznych^[141]
• Mieczysław Maliński – duchowny katolicki, doktor nauk teologicznych^[140]
• Jan Winiarz – profesor nauk prawnych^[140]
• Kazimierz Kwiatkowski – księgowy, polityk, poseł na Sejm PRL II, III i IV kadencji^[142]
• Maria Kurowska – nauczycielka, działaczka samorządowa, posłanka na Sejm IX kadencji^[143]
• Jan Szybowicz – wojskowy, kawaler Orderu Virtuti Militari^[144]
• Jan Foryś – major Wojska Polskiego, kawaler Orderu Virtuti Militari^[145]
• Maria Nowakowska – prof. dr hab. chemii, prorektor UJ^[146]
• Zofia Trojan – Sprawiedliwa wśród Narodów Świata, medal został przyznany jej oraz jej rodzicom – Wojciechowi i Bronisławie Dziedzic – za ukrywanie żydowskiej rodziny Schönwetterów^[147][148]
• Władysław Zastawny – profesor nauk ekonomicznych^[149].

Zobacz też

Zobacz hasło Brzostek w Wikisłowniku

• gmina Brzostek I
• gmina Brzostek II

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Bogdan Stanaszek: Brzostek i okolice. Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej w Brzostku, 1997. ISBN 83-901833-3-1. OCLC 751187915.
• Bogdan Stanaszek: Z dziejów Brzostku. Wydarzenia i ludzie. Brzostek: Towarzystwo Miłośników Ziemi Brzosteckiej, 2008. ISBN 978-83-925845-0-6. OCLC 750747050.
• Zuzanna Rogala: Z Brzostku rodem…. Brzostek: Urząd Miejski w Brzostku, 2009. ISBN 978-83-7631-034-3. OCLC 750460326.
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Brzostek. Część I. Uwarunkowania wraz z diagnozą. Zmiana SUiKZP, Załącznik nr 1 do Uchwały Nr XXXV/298/21 Rady Miejskiej w Brzostku z dnia 27 sierpnia 2021 r. w sprawie uchwalenia zmiany Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Brzostek, bip.brzostek.pl, Tarnów 2021 [dostęp 2023-01-05]  (pol.).

Polecana literatura

Zobacz w Wikiźródłach tekst Dzieje miasta Brzostku

• Bogdan Stanaszek: Dzieje parafii Brzostek. Brzostek: Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego, 2019. ISBN 978-83-955108-0-9.brak strony w książce
• Bogdan Stanaszek: Brzostek: tradycje historyczne. Brzostek: 2014. ISBN 978-83-7631-546-1.brak strony w książce
• Bodgan Stanaszek: Brzostek – dzieje miasta w okresie staropolskim. Brzostek: 2017. ISBN 978-83-925845-3-7.brak strony w książce