Bidaxune

Bidaxune
Nafarroa Beherea, Euskal Herria
Purguko ikuspegia Agaramonteko gaztelutik
Bandera Armarria
Kokapena
Herrialdea	Euskal Herria
Lurraldea	Nafarroa Beherea
Eskualdea	Agaramont
Administrazioa
Estatua	Frantzia
Eskualdea	Akitania Berria
Departamendua	Pirinio Atlantikoak
Elkargoa	Euskal Hirigune Elkargoa
Barrutia	Baiona
Kantonamendua	Bidaxunerria, Amikuze eta Oztibarre
Izen ofiziala	Bidache
Auzapeza (2020-2026)	Jean-François Lasserre (independente)
Posta kodea	64520
INSEE kodea	64123
Herritarra	bidaxundar
Kokapena
Azalera	30,43 km2
Garaiera	0-162 metro
Distantzia	52,9 km (Donibane Garazitik)
Demografia
Biztanleria	1.364 (2018:  −6)
Dentsitatea	43,61 biztanle/km²
Zahartzea[1]	% 23,02
Ugalkortasuna[1]	‰ 63,86
Ekonomia
Jarduera[1]	% 74,41 (2011)
Desberdintasuna[1]	% 9,02 (2011)
Langabezia[1]	% 4,95 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 15,25 (2010)
Erabilera	% 1,36 (2011)
Datu gehigarriak
Webgunea	www.bidache.fr

Bidaxune^[a] (amikuzeraz: Bidaxüne^[b]; goi-nafarreraz: Bidaitzun^[c]) Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Beherea lurraldean kokatuta. Agaramont eskualdean dago, Donibane Garazi hiriburutik 52,9 kilometrora. Altuera 0 eta 162 metro artekoa da, eta 30,43 km²-ko azalera hartzen du. 2021eko urtarrilaren 1a egunean 1347 biztanle zituen.

Bidaxune Nafarroako Erresumaren iparraldeko herri garrantzitsuenetako bat izan zen, Ingalaterrako Erresumarekiko mugaren defentsan funtsezkoa lehenik, eta Frantziako Erresumarekiko mugaren defentsan ondoren. Garrantzi handia hartu zuen Agaramont familiaren instalazioarekin, Erreititik zetozenak. Hauek herriaren eta Biduze ibaiaren artean eraiki zuten gaztelua, herria ohiko bizileku bihurtuz. Aro Modernoan, eskualdeko lurrak Bidaxuneko Printzerri Subiranoa izan ziren, Frantziako eta Nafarroako erresumetatik independentea, nahiz eta azken erresuma horri oso lotua egon. Frantziako Iraultzaren ondoren, Nafarroa Beherearen zati da, Pirinioez bestaldean zeuden Nafarroako Erresumako gainerako lurraldeak bezala.

Bertako biztanleak bidaxundarrak dira. Agaramonteko eskualdeburua da.

Izena

Bidaxune beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

• frantsesez: Bidache
• nafar erromantzez edo aragoieraz: Bidaixon edo Bidaixen
• okzitanieraz: Bidaishe

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:^[2]

• Bidezon (1142)
• Bidassun (1292)
• Bidaxen (1293)
• Bidayssun (1304)
• Bidaxe (1305)
• Vidaxen (1312)
• Bidaxun (1316)
• Vidayxon (1329)
• Bidasun (1341)
• Bidaxen (1489)
• Bidaxuin (1712)
• Bidaxune (1853)
• Bidachune (1863)
• Bidaxune (1926)
• Bidaxune (1966)
• Bidaxune (1974)
• Bidaxune (2003)

Etimologia

Bidaxune edo Bidaitzun toponimoak hiru elementu ditu: bid(e) + (h)aitz + un(e). Beraz, "bide harritsuaren lekua" esan nahi du. Euskara jatorri argia duen toponimoa da, Lohitzüne edo Gixune toponimoen antzekoa. Gainera, azken honek bezala, baxenabartar euskalkiaren berezitasunek, non soinuak afrikarragoak diren, tzun > xune aldatzea eragiten dute.^[3]

Geografia

Ingurune naturala

Udalerria Aturriren ibaiadarra den Biduze eta bere ibaiadarrek zeharkatua da^[4], hau da Lihurri (eta bere ibaiadarrak diren Patarena, Gelous, Oihantxuri eta Ménine) eta Lagrabe. Biduze ibaiean, historikoki oso garrantzitsua izan den ibai-portua du.

Etxeak eta auzoak

• Barta
• Hiri
• Le Mèche
• Bourdettes
• Amikuze

Udalerri mugakideak

• Bardoze (Lapurdi) mendebaldean.
• Oragarre eta Arrueta-Sarrikota hegoaldean.
• Akamarre ekialdean.
• Landak iparraldean.

Azpiegiturak

Bidaxune RD-936 (antzinako RN-636) errepideak zeharkatua da.

Historia

XVI. mendeko bukaeratik Frantziako Iraultzara arte, Bidaxune Agramondarrek zuzendutako printzerri txiki bihurtu zen. Bere burujabetza adierazteko bertako epaitegien epaiak ezin ziren Frantzia edo Nafarroako Parlamentuetara apelatu. Bestetik Bidaxune iheslarientzako badia bihurtu zen, batez ere juduentzat baina baita gaizkileentzat ere^[5][6].

XVII. mendeko hasieran Agramondar jaunak aurreko mendearen bukaeran Baionan errefuxiatutako judu sefardiak hartu zituen.

1790eko martxoaren 4eko Legeak Frantziako departamenduak eta barrutiak sortu zuen. Era horretan, Ipar Euskal Herria eta Bearnok Behe Pirinioak izeneko departamendua sortu zuten. Era horretan, Donapaleuko barrutian zegoen Bidaxuneko Kantonamendua sortu zuten, hasieran Bidaxunek baino ez osatua.

Demografia

Bidaxuneko biztanleria
Datuen iturburua: INSEE

Politika

Urteak	Alkatea	Alderdia
1995-2001	Jean-Jacques Lasserre	UDF-MoDem
2001-2008	Michel Dallemane
2008-2014	Michel Dallemane

Ekonomia

Udalerriko ekonomia laborantzan dago oinarrituta^[5]. Hala ere, herrian harrobi famatua dago^[7], bere harriak Aturriren bitartez eramanak, Angeluko Notre-Dame du Refuge komenturako erabiliak izan zirenak.

Hirigintza

Herria, kale nagusia den Donejakue karrikaren inguruan dago antolaturik. Kale honek aldetik aldera gurutzatzen du herria, gaur egun Haramboure etxea dagoen lekuan zeuden ateetatik elizaraino. Bertan daude kokaturik herriko eraikin garrantzitsu gehienak, Tanneur eta Haramboure etxeak, sinagoga zaharra...

Kultura

Hizkuntza

Herrian, Gaskonia gertu duelako, gaskoieraz aritu ez ezik herriko eskolan ere ikasten da. Euskaraz ere aritzen da, baina euskaldunek gutxiengo bat besterik ez dute osatzen.

Gaskoierazko esaera zahar batek honela esaten du:

«

Que vas entà Bidàishen ? Pòt de graish. Que vas entà Bardòs ? Shuca aqueth òs.

»

Euskaraz, literalki:

«

Bidaxunera zoazela? Gurin-potea. Bardozera zoazela? Xurgatu hezur hau.

»

Musika

Bidache metal metal eta hard rock festibala da, 2003tik aurrera herrian antolatuta.

Hezkuntza

Udalerriak eskola publikoa eta haur-eskola ditu.

Ondasun nabarmenak

• Agramondarren gaztelua^{[8][9][10][11]}, XII. mendean eraikitzen hasia. Egun zaharberritze lanetan dago.
• Judu hilerria^[12]. Gaur egun ez dituzte ehorzketa gehiago egiten bertan, baina ondare gisa mantentzen dute.
• Lihurri zeharkatzen duen Agramondarren zubia^[13] XVII. mendekoa.
• Zubi erromatarra^[14] edo eiherakoa, XVII. mendekoa.
• XVII. mendeko gazteluaren hondarrak^[15].
• Txanpina Etxea^[16], XVIII. mendekoa.
• Herriko etxe zaharrak^[17][18][19].
• Tanneur jauregia^[20] XVII. mendekoa.
• Maisuaren etxea^{[21][22][23][24]} XVII. eta XIX. mendeen artekoa.
• Hôtel restaurant basque izeneko etxea^[25] 1586koa.
• Kongresu Etxea^[26] XVIII. mendekoa.
• Agramondarren ehierakoa^[27] XVII. mendekoa.
• Donejakue Nagusiaren eliza neogotikoa. Eliza zaharra, Gixune, Akamarre eta Bidaxuneko harriekin berreraiki zen, Antoine III.a mariskal eta dukearen ardurapean. Zenbait mende beranduago, 1880. urtean, berriztatu zen guztiz. 1930 aldera bertako gurutze-bidea, René Marie Castaing-ek eginiko fresko batzuekin apaindu zen. Koroko estatua eta beirate batek egiten diote erreferentzia Donejakueri.^{[28][29][30][31]}.
• Antzinako sinagoga^[32], egun Capdevielle Etxea dena, XVII. mendekoa.
• Ibai-portua. Aturri eta Biduze ibaietan ondasunak garraiatzeko erabiltzen zen, idiek tiratutako gabarrak erabiliz. Gaur egun baserri modura erabiltzen den etxaldea du alboan, antzina ibai-garraioaren kudeaketa eta biltegi modura erabiltzen zena.

Bidaxundar ezagunak

• Jean-Jacques Lasserre, euskal herritar politikari eta alkate ohia.

Irudiak

• 
  Ibai-portua
• 
  Tanneur etxea
• 
  Haramboure etxea
• 
  Barthe etxea
• 
  Lihurrin dagoen Errobi errota

Oharrak

1. ↑ /biðáʃun^è/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban eta kamutsa azken silaban
2. ↑ /biðáʃʉn^è/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban eta kamutsa azken silaban
3. ↑ /biðáit͡s̻un/ ahoskatua (laguntza)
   Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

Ikus, gainera

• Agaramont
• Nafarroa Beherea

Kanpo estekak

• Bidaxuneko Udalako webgune ofiziala

• Datuak: Q197008
• Multimedia: Bidache / Q197008
• Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Bidaxune