Zishe Breitbart
 | |||
| Data i miejsce urodzenia | 22 lutego 1893 | ||
|---|---|---|---|
| Data i miejsce śmierci | 12 października 1925 | ||
| |||
Zishe (Siegmund; Zygmunt) Breitbart (nee Brajtbart) (ur. 22 lutego 1893 w Strykowie, zm. 12 października 1925 w Berlinie) – cyrkowiec polski żydowskiego pochodzenia, siłacz i aktor estradowy oraz bohater folkloru żydowskiego[1][2]. Był znany w latach dwudziestych XX wieku jako Najsilniejszy człowiek świata i Król żelaza. Stanowił pierwowzór postaci komiksowej – Supermana[3].
Życiorys
Urodził się 22 lutego 1893 roku w ortodoksyjnej żydowskiej rodzinie kowala Icka Hersza Brajtbarta i Zeldy Gitli z domu Testylier, w Strykowie koło Łodzi[4]. Bardzo wcześnie dostrzeżono jego niezwykłą siłę fizyczną[5]. Jako dziecko pomagał ojcu przy pracy w kuźni[5]. Jako nastolatek[4] dołączył do żydowskiej trupy cyrkowej[5]. Występował także z Cyrkiem Braci Staniewskich[6]. Słynął z rozrywania i przegryzania zębami żelaznych łańcuchów[4][7] oraz z rozbijania na własnej klatce piersiowej kamiennych bloków.
W 1914 roku, jako poddany cara, został zmobilizowany i brał udział w działaniach wojennych na frontach I wojny światowej, następnie znalazł się w niemieckiej niewoli[4][5]. Po udanej ucieczce schwytano go i osadzono w berlińskim więzieniu na siedem miesięcy[4]. Inna wersja jego losów podaje, iż w okresie wojny pracował w fabryce w Düsseldorfie[4]. Po zakończeniu wojny zdecydował pozostać na terenie Niemiec, gdzie utrzymywał się z pokazów siły na ulicach i targach[5]. Pod koniec 1918 roku wziął ślub z Ewą Łucją Emilią Huy z domu Weitz[4].
W 1919 roku, podczas występu w Bremie, został dostrzeżony przez pracownika Circus Busch, po czym otrzymał angaż od dyrekcji[4][6]. Z początku występował jako pierwszy w programie cyrkowym, szybko jednak został gwiazdą scen teatralnych i wodewilowych[5]. Od tej chwili Breitbart występował pod pseudonimem Król Żelaza[5][8]. W latach 1920–1923 odbywał tournée po Europie, występując w Niemczech, Austrii, Francji, Holandii, Polsce[4]. Po serii występów w Wiedniu w 1923 roku, na który przypadło apogeum jego popularności[5], wyjechał na tournée do Stanów Zjednoczonych (1923–1924), gdzie jego pokazy odbywały się pod nazwą Superman of the Ages[4]. W przeciągu tygodnia wokół Bożego Narodzenia jego występy zobaczyło 55 tysięcy widzów[4]. W tym okresie stał się inspiracją dla stworzenia postaci Supermana[4].
Znany był jako „najsilniejszy człowiek świata”[7], w społecznościach żydowskich okrzyknięto go zaś „Samsonem Potężnym”[4][7]. Dbał o swój wizerunek sceniczny, występując m.in. w stroju rzymskiego centuriona[7]. Podczas pokazów w Warszawie w 1925 roku wjeżdżał na scenę cyrkową na rydwanie, na którego bokach namalowano gwiazdę Dawida, przy akompaniamencie muzyki z operetki Bar Kochba Abrahama Goldfadena[8]. Stał się ikoną kultury popularnej okresu międzywojennego[4]. Postać Breitbarta pojawiała się w filmach, piosenkach[5] (np. utwór Racheli Fajgensztajn: Breitbard śni[4]), parodiach burleskowych[5], znaczkach i pocztówkach, a także znalazła się na wózkach warszawskich tragarzy[6].
W 1923 roku Breitbart otrzymał obywatelstwo amerykańskie[6]. W 1924 roku, w Nowym Jorku, prowadził korespondencyjny kurs tężyzny fizycznej, który cieszył się popularnością, a także założył własny instytut i stworzył maszynę do ćwiczeń[4]. W 1924 roku wrócił do Europy[6], a w 1925 roku występował w Polsce[8]. Wspierał organizacje społeczne, w Lublinie dając charytatywny pokaz, by wesprzeć szpital żydowski[4]. Zaczął przygotowania do wyjazdu do Palestyny, gdy pod koniec lipca 1925 roku, podczas występów w cyrku w Radomiu, uległ wypadkowi wykonując jeden ze standardowych numerów. W trakcie pokazu, gołymi rękami, przeprowadzał szpic przez pięć calowej grubości dębowych desek położonych na jednym z jego kolan. Kolano zostało przypadkowo przebite, a zardzewiały szpic wywołał zakażenie, które spowodowało zgorzel. Obie nogi zostały amputowane w celu zatrzymania postępującego zakażenia, co nie przyniosło spodziewanych rezultatów. Zishe Breitbart zmarł po ośmiu tygodniach choroby na sepsę, dn. 12 października 1925 roku w wieku 32 lat w Berlinie. Został pochowany na cmentarzu w Berlinie[9].
W 2001 roku Werner Herzog nakręcił film o jego życiu zatytułowany Niezwyciężony. W roli tytułowej wystąpił fiński strongman Jouko Ahola.
Filmografia
- 1923: Der Eisenkönig (reż. Max Neufeld)
Przypisy
- ↑ Siegmund „Zishe” Breitbart – Jewish Strongman – J-Grit.com.
- ↑ Siegmund Breitbart. sandowplus.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-10-24)]..
- ↑ Superman pochodził ze Strykowa, „Expressilustrowany.pl” [dostęp 2017-02-27] (pol.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q OlgaO. Mielnikiewicz OlgaO., Breitbart Zygmunt (Zisze) [online], Wirtualny Sztetl [dostęp 2021-08-28] .
- ↑ a b c d e f g h i j SharonS. Gillerman SharonS., Samson in Vienna: The Theatrics of Jewish Masculinity, „Jewish Social Studies”, 9 (2), 2003, s. 66, ISSN 0021-6704, JSTOR: 4467648 (ang.).
- ↑ a b c d e SylwiaS. Siedlecka SylwiaS., Ciało narodu. Przypadek cyrkowego siłacza Zyszego Breitbarta, „Kultura popularna”, 1 (47), 2016, s. 134, ISSN 1644-8340 .
- ↑ a b c d Breitbart, Zishe [online], yivoencyclopedia.org [dostęp 2021-08-28] (ang.).
- ↑ a b c EdwardE. Portnoy EdwardE., Freaks, Geeks, and Strongmen: Warsaw Jews and Popular Performance, 1912-1930, „TDR”, 50 (2), 2006, s. 125, ISSN 1054-2043, JSTOR: 4492679 (ang.).
- ↑ JacekJ. Perzyński JacekJ., Żeglarz i siłacz, Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2016, s. 87 .
Bibliografia
- Perzyński Jacek, Superman to syn kowala ze Strykowa; [w:] „Nasza historia” (miesięczny dod. do „Dziennika Łódzkiego”), luty 2014, ss. 12–13.
- Zishe Breitbart w bazie IMDb (ang.)
- American Strength Legends: Siegmund "Zisha" Breitbart
- Siegmund Breitbart's Muscle Builder Apparatus. sandowplus.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-09-28)].
- Siegmund "Zishe" Breitbart Biography. j-grit.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-02-07)]. at J-Grit: The Internet Index of Tough Jews
- Webpage dedicated to Zishe Breitbart. sandowplus.co.uk. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-10-24)].
