Jazep Mamońka

Jazep Mamońka

Data i miejsce urodzenia	28 stycznia 1889 Zalesie, powiat słucki
Data i miejsce śmierci	10 września 1937 Miedwieżja Gora
Członek / sekretarz Prezydium Ludowej Rady Białoruskiej Republiki Ludowej
Okres	od 14 grudnia 1919 do ?
Przynależność polityczna	Białoruska Partia Socjalistów-Rewolucjonistów
Członek Rady Zjazdu Wszechbiałoruskiego / Rady Białoruskiej Republiki Ludowej
Okres	od 26 grudnia 1917 do 14 grudnia 1919
Przynależność polityczna	Białoruska Partia Socjalistów-Rewolucjonistów
Poprzednik	stanowisko utworzone
Następca	stanowisko zlikwidowane
Wiceprzewodniczący Tymczasowego Komitetu Wykonawczego Centralnej Białoruskiej Rady Wojskowej
Okres	od 24 października 1917 do 4 lub 5 grudnia 1917
Poprzednik	stanowisko utworzone
Następca	Tamasz Hryb
Członek Tymczasowego Komitetu Wykonawczego Wielkiej Rady Białoruskiej
Okres	od 6 listopada 1917 do ?
Poprzednik	stanowisko utworzone
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

młodszy unteroficer
Data i miejsce urodzenia	28 stycznia 1889 Zalessie↗
Data śmierci	10 września 1937
Przebieg służby
Lata służby	po 1914–1917
Siły zbrojne	Armia Imperium Rosyjskiego
Jednostki	12 Armia, 24 samodzielna kompania telegraficzna
Główne wojny i bitwy	I wojna światowa, front wschodni

Jazep Alaksiejewicz Mamońka (biał. Язэп Аляксеевіч Мамонька, ros. Иосиф Алексеевич Мамонько, Iosif Aleksiejewicz Mamońko; ur. 28 stycznia 1889 w Zalesiu w powiecie słuckim, zm. 10 września 1937 w Karelskiej ASRR) – białoruski lewicowy działacz polityczny i wojskowy, współzałożyciel Centralnej Białoruskiej Rady Wojskowej, delegat na I Zjazd Wszechbiałoruski, od maja 1918 roku związany z Partią Socjalistów-Rewolucjonistów; polityk Białoruskiej Republiki Ludowej (BRL); współodpowiedzialny za rozłam w Radzie BRL, następnie członek Prezydium Ludowej Rady BRL związanej z rządem Wacłaua Łastouskiego, konkurencyjnym wobec Łuckiewicza; wielokrotnie aresztowany i skazywany przez władze carskie, polskie i radzieckie, prawie 10 lat spędził w gułagu; rozstrzelany przez NKWD w okresie wielkiego terroru.

Życiorys

Urodził się 28 stycznia 1889 roku we wsi Zalesie, w powiecie słuckim guberni mińskiej Imperium Rosyjskiego (obecnie w sielsowiecie hacukowskim rejonu słuckiego Białorusi)^[1][2][3]. Z zawodu był elektrykiem-technikiem^[4]. Według jednego ze źródeł już w czasie rewolucji 1905 roku wyznawał poglądy zbliżone do białoruskiego ruchu narodowego, a nawet jakoby utworzył oddział z uczniów seminarium nauczycielskiego w Mołodecznie i ruszył z nimi na Mińsk, lecz został aresztowany przez władze carskie i zesłany na Syberię. Zdaniem historyka Olega Łatyszonka jest to jedynie legenda stworzona w późniejszym okresie przez białoruskich działaczy wojskowych^[5]. W latach 1907–1917 był członkiem rosyjskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów. Za występowanie przeciwko władzy rosyjskiego cara władze dwukrotnie go aresztowały, w więzieniu spędził łącznie 2 lata i 10 miesięcy^[1][2][3]. W czasie I wojny światowej został zmobilizowany do armii rosyjskiej^[1][3], służył w stopniu młodszego unteroficera 24 samodzielnej kompanii telegraficznej 12 Armii na Froncie Północnym. W 1917 roku miał już ukształtowane poglądy polityczne dotyczące przyszłości Białorusi – popierał jej niezależność od Rosji. Po rewolucji lutowej, w wyniku której rozluźniła się dyscyplina w armii i zaczęły tworzyć się komitety żołnierskie, 8 maja 1917 roku Jazep Mamońka utworzył w Rydze pierwsze białoruskie koło wojskowe^[3][6]. Wkrótce wraz z J. Makarewiczem i Józefem Dodonem zajął się organizacją w 12 armii kolejnych białoruskich kół^[7].

Działalność w Centralnej Białoruskiej Radzie Wojskowej

W dniach 18–24 października 1917 roku brał udział w Zjeździe Białorusinów wojskowych Frontu Zachodniego, który m.in. uznał tworzenie białoruskiego wojska za „skrajnie konieczną i nie cierpiącą zwłoki potrzebę”. 24 października Zjazd powołał Centralną Białoruską Radę Wojskową (CBRW), będącą autonomiczną częścią tworzącej się w tym samym czasie Wielkiej Rady Białoruskiej (WRB). Tego samego dnia nowo utworzona organizacja, w niepełnym jeszcze składzie, wybrała Jazepa Mamońkę na stanowisko wiceprzewodniczącego Tymczasowego Komitetu Wykonawczego CBRW. W ten sposób został on także członkiem liczącego 24 osoby Tymczasowego Komitetu Wykonawczego WRB^[8][9]. W czasie drugiej sesji plenarnej CBRW 4–5 grudnia 1917 roku na stanowisku wiceprzewodniczącego zastąpił go Tamasz Hryb, wojskowy będący przed mobilizacją studentem^[10].

Był jednym z organizatorów i uczestnikiem I Zjazdu Wszechbiałoruskiego w dniach 18–30 grudnia (5–17 grudnia st. st.) 1917 roku^[1]. Reprezentował na nim 12 armię^[3]. W jego trakcie opowiadał się za przejęciem władzy na Białorusi przez Zjazd:

26 grudnia (13 grudnia st. st.) został wybrany do Rady Zjazdu Wszechbiałoruskiego jako przedstawiciel Komitetu Wykonawczego CBRW i Komitetu Wykonawczego WRB^[4]. 31 grudnia (18 grudnia st. st.), dzień po rozpędzeniu Zjazdu przez bolszewików z OKWZOiF, został na krótko aresztowany^[1]. Następnie kontynuował działalność w CBRW, pełniąc w niej funkcję kierownika wydziału politycznego, a także pozostał członkiem Rady Zjazdu Wszechbiałoruskiego, która nadal pracowała, mimo rozpędzenia Zjazdu. 30 stycznia (n. st.) 1918 roku bolszewicy podjęli decyzję o rozwiązaniu CBRW i aresztowaniu jego liderów, w tym Jazepa Mamońki, pod zarzutem współpracy z I Korpusem Polskim (bezpodstawnym). Mamońka został aresztowany 1 lutego 1918 roku, w ślad za pozostałymi członkami kierownictwa CBRW: Kanstancinem Jezawitauem, Wasilem Zacharką, Niemkiewiczem i dwoma innymi. Aresztowani zostali osadzeni w wartowni w Mińsku^[12][13]. Wiadomość o aresztowaniu wywołała falę protestów wśród białoruskich organizacji cywilnych i wojskowych, a w Witebsku doszło do zbrojnego starcia białoruskich oddziałów z bolszewikami^[14].

18 lutego 1918 roku wojska Cesarstwa Niemieckiego i Austro-Węgier podjęły ofensywę na wschód przeciwko bolszewikom. Bolszewicy postanowili nie bronić Mińska i zarządzili ewakuację. W wyniku panującego w mieście chaosu, 19 lutego około południa Jazep Mamońka wraz z towarzyszami zdołał zbiec z wartowni. Tego samego dnia uczestniczył w zebraniu CBRW w domu Antona Lawickiego, na którym zapadła decyzja o przeprowadzeniu akcji rozbrajania bolszewików i przejęcia kontroli nad Mińskiem. W jej wyniku białoruskie formacje wojskowe przejęły władzę nad częścią miasta (pozostałą część zajęli Polacy) do czasu wkroczenia wojsk niemieckich 21 marca 1918 roku^[15].

 Osobny artykuł: Białorusko-polska administracja Mińska.

Działalność po ogłoszeniu niepodległości Białoruskiej Republiki Ludowej

Po zajęciu większości terytorium Białorusi przez Niemców, Jazep Mamońka kontynuował działalność w białoruskim ruchu narodowym. Po ogłoszeniu niepodległości przez BRL działał w jej strukturach. W maju 1918 roku, w wyniku rozłamu w Białoruskiej Socjalistycznej Gromadzie, wszedł w skład kierownictwa Białoruskiej Partii Socjalistów-Rewolucjonistów (BPSR)^[3][16]. Pozostawał jej członkiem do 1924 roku^[1][3]. W grudniu 1918 roku, niedługo przez nadejściem bolszewików, opuścił Mińsk, jednak po jego zajęciu przez Wojsko Polskie w sierpniu 1919 roku powrócił do miasta w celu kontynuowania dotychczasowej działalności politycznej^[17]. 19 września 1919 roku, jako członek delegacji Konwentu Seniorów Rady BRL, brał udział w spotkaniu z polskim Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim w Domu Szlacheckim w Mińsku. W czasie spotkania delegacja zwróciła się do Piłsudskiego o uznanie niepodległości i integralności BRL, umożliwienie odnowienia pracy jej organów, stopniowe przekazywanie władzy w ręce Rady, udzielenie pożyczki, formowanie białoruskiego wojska u boku polskiego i wspólną walkę z bolszewikami. Delegacja nie uzyskała jednak ze strony polskiego przywódcy żadnych zobowiązań^[18].

W październiku 1919 roku podejmował wysiłki w kierunku konsolidacji białoruskiego ruchu narodowego. Podpisał wspólny list premiera Antona Łuckiewicza i Pałuty Badunowej wzywający członków rządu BRL do powrotu z Kowna i Berlina do Mińska^[19]. Z czasem jego stosunek do Polski i propolskich polityków białoruskich stawał się coraz bardziej negatywny. W listopadzie 1918 roku w Smoleńsku wraz z Badunową podpisał w imieniu BPSR umowę z bolszewikami. Miała ona zapewnić jego ugrupowaniu udział we władzy na Białorusi po pokonaniu Polaków^[20].

Działalność w Ludowej Radzie BRL po rozłamie

13 grudnia 1919 roku wziął udział w posiedzeniu Rady BRL w Mińsku, w czasie którego wystąpił przeciwko polityce premiera Łuckiewicza zmierzającej do porozumienia z Polską. Następnego dnia, wobec panującego na sali bałaganu, posiedzenie Rady BRL zostało zerwane, a jej członkowie opuścili budynek. Wówczas Jazep Mamońka wraz z siedmioma innymi członkami BPSR, trzema członkami Białoruskiej Partii Socjalistów-Federalistów i pewną liczbą osób roszczących sobie prawo do bycia delegatami Rady BRL dokonał przewrotu przeciwko Radzie i premierowi Łuckiewiczowi. Grupa ta pozostała na sali obrad i powołała konkurencyjną wobec dotychczasowej Rady BRL Ludową Radę BRL. Jazep Mamońka wszedł w skład jej prezydium^[21].

Pod koniec 1919 roku wraz Badunową, Hrybem, Trachimauem i innymi działaczami BPSR założył Białoruski Komitet Powstańczy (BKP), składający się z przedstawicieli białoruskich organizacji lewicowych. Zadaniem Komitetu było zorganizowanie na Białorusi antypolskiego powstania. Spisek został jednak odkryty przez polski wywiad, a członkowie BKP, w tym Jazep Mamońka, zostali aresztowani^[22]. Po uwolnieniu przedostał się do Kowna^[1] (według innego źródła został tam wysłany przez polskie władze)^[3], gdzie wznowił działalność w Ludowej Radzie BRL jako sekretarz prezydium. W lutym 1921 roku wraz z Badunową i Hrybem utworzył w Kownie Biuro Komitetu Centralnego BPSR, którego deklarowanym celem było zjednoczenie poróżnionych białoruskich sił narodowych^[3]. Na początku 1921 roku na polecenie Wacłaua Łastouskiego, Alaksandra Cwikiewicza i A. Haławinskiego przyjechał do Mińska w celu koordynacji podziemnej „walki rewolucyjnej” przeciwko polskiej władzy na ziemiach północno-wschodnich II Rzeczypospolitej^[3]. W marcu 1921 roku został aresztowany w Mińsku przez władze radzieckie i przewieziony do Moskwy. W kwietniu 1921 zesłano go do Kazania, skąd zdołał uciec do Kowna^[1][3]. We wrześniu 1921 roku brał udział w Pierwszej Wszechbiałoruskiej Konferencji Politycznej w Pradze^[1][2], w czasie której ostro skrytykował radzieckie władze Białorusi. Pod koniec 1922 roku zamieszkał w Czechosłowacji. W październiku 1923 roku razem z Badunową protestował przeciwko utworzeniu w Kownie rządu BRL na czele z Cwikiewiczem i uznał go za nielegalny. W 1925 roku ukończył trzy lata Instytutu Komercyjnego w Pradze. W tym samym roku, w czasie II Konferencji Wszechbiałoruskiej w Berlinie opowiedział się przeciwko rozwiązaniu rządu BRL i w proteście opuścił konferencję. Przeprowadził się do Kowna, a następnie do Wilna. W 1928 roku mieszkał i pracował w Rydze^[3]. W ślad za innymi działaczami białoruskiego ruchu narodowego, podjął decyzję o powrocie do Białoruskiej SRR. Otrzymał radziecką wizę w celu legalnego wjazdu na terytorium ZSRR. Mimo to natychmiast po przekroczeniu granicy białorusko-łotewskiej 11 września 1928 roku na stacji kolejowej Bigosowo został aresztowany przez GPU Białoruskiej SRR i ponownie odwieziony do Moskwy^[1][2][3].

3 stycznia 1929 OGPU ZSRR skazała go na 10 lat łagrów^[1][3]. Według listy zrehabilitowanych odbywał karę na budowie Kanału Białomorsko-Bałtyckiego w Karelskiej ASRR, w Rosyjskiej FSRR, został skazany na rozstrzelanie przez trójkę NKWD 2 września 1937 na mocy art. 58 ust. 6 (szpiegostwo) kodeksu karnego; wyrok wykonano 10 września 1937, miejscem pogrzebu jest stacja kolejowa Miedwieżja Gora (Sandarmoch), w Karelskiej ASRR, w Rosyjskiej FSRR. Wraz z nadejściem pieriestrojki został zrehabilitowany 12 kwietnia 1989 przez Prokuratora Karelskiej ASRR^[23]. Dokładne miejsce jego pochówku do dziś pozostaje nieznane, ponieważ jest jednym z ponad 9,5 tysiąca rozstrzelanych i pogrzebanych w masowych grobach w Sandarmoch. Istnieją też źródła podające inną wersję, jakoby wyrok zapadł i został wykonany na terenie Komijskiej ASRR^[1][2][3], zrehabilitowała go prokuratura Komijskiej ASRR, a 25 marca 1993 roku – Prokuratura Generalna Federacji Rosyjskiej^[1].

Jazep Mamońka w kulturze

Nazwisko Jazepa Mamońki pojawiło się w dramacie Janki Kupały z 1922 roku pt. Tutejsi. Jeden z występujących w nim bohaterów, Mikita Znosak, demonstrując znajomość białoruskiej literatury, „cytuje” ironiczny wierszyk:

Biełaruś, maja staronka,
Kutok ciemnaty.
Żywie Szyła, Hryb, Mamońka, –
Budziesz żyć i ty…^[2]

Przypisy

Bibliografia

• Oleg Łatyszonek: Białoruskie formacje wojskowe 1917–1923. Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 1995, s. 273. ISBN 83-903068-5-9.
• pod red. Hienadzia Paszkoua: Encykłapiedyja historyi Biełarusi u 6 tamach. T. 5: M – pud. Mińsk: „Biełaruskaja encykłapiedyja” imia Pietrusia Brouki, 1999, s. 592. ISBN 985-11-0141-9. (biał.).
• Leanid Marakou: Represawanyja litaratary, nawukoucy, rabotniki aswiety, hramadskija i kulturnyja dziejaczy Biełarusi, 1794-1991. Enc. dawiednik. U 10 t.. T. 2. Mińsk: 2003. ISBN 985-6374-04-9. (biał.).brak strony w książce
• Leanid Marakou: Represawanyja litaratary, nawukoucy, rabotniki aswiety, hramadskija i kulturnyja dziejaczy Biełarusi, 1794-1991. Enc. dawiednik. U 10 t.. T. 3 księga 2. Dodatek. Mińsk: 2003. ISBN 985-6374-04-9. (biał.).brak strony w książce
• Уладзімер Арлоў: Імёны Свабоды. Praga: Radio Wolna Europa/Radio Swaboda, 2007, s. 576, seria: Biblijateka Swabody. XXI Stahodździe. ISBN 978-0-929849-14-0. (biał.).
• Арсень Ліс: Gloria Victis!. Mińsk: I. P. Łohwinau, 2008, s. 574, seria: Kniharnia „Nasza Niwa”. ISBN 978-985-6901-21-1. (biał.).
• Dorota Michaluk: Białoruska Republika Ludowa 1918–1920. U podstaw białoruskiej państwowości. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2010, s. 597. ISBN 978-83-231-2484-9.