Leioa Bizkaiko iparraldeko udalerri bat da, Uribe Kosta eskualdekoa, Bilboko itsasadarraren eskuinaldean kokatua. 1526an sortua, Leioa ezaguna da bertan daudelako Euskal Herriko Unibertsitatearen errektoretza eta Bizkaiko campusaren egoitza. Udalerriak 8,6 km2 ditu, eta 2016. urtean 30.793 biztanle zituen.
Izena
Udalak 1979an Leioa izena udalerriaren izen bakar eta ofizialtzat onartu zuen -ordu arte "Lejona" zen-, Euskal Autonomia Erkidegoan beste hainbat udalerrik egin zuten bezalaxe. "Leioa" eta "Lejona" izen bera izanda, izen horren bilakaera bikoitza ofiziala izateak alferrikako bikoizketa eta nahasmena ekar zezakeela ikusita, Udalak, nazioarteko usadioei jarraituz, leku bat izen bat, izen bakarra hautatu zuen, eta jatorrizko hizkuntzari, euskarari alegia, eman zion lehentasuna.
Toponimoaren jatorrizko forma osoa, *Leiona izango zen eta handik sortu zen gaztelaniaz erabili izan den Lejona, hastapenetan Lexona idatzita, eta euskarazko Leioa, Lujua eta Loiu izenekin gertatu bezala.
Era berean, gogoratu beharra dugu euskararen ibilbide diakronikoan eta fonetika historikoan normala izan dela lenis deituriko bokal arteko -n- sudurkariaren galera, berezko joera naturala da eta hainbat latinezko maileguetan nahi leku-izenetan topatzen dugu: katea (catena), bolua (molinum); Buia (Bujana), Galdakao (Galdácano), Lemoa (Lemona), Lemoiz (Lemóniz) eta Sopela (Sopelana).
Jakina, euskarak izan duen bazterketa administrazioan eta idatziz erabilia ez izateak euskarazko forma horren dokumentaziorik eza edo dokumentazio urria ekarri du. Hala ere, Leioaren kasuan toponimia historikoaren ikerketak agerian utzi du bertako herritarrek euskarazko forma erabili ohi zutela, eta horrela erakusten dute Leioako Udal Agiritegian 1865ean eta 1899an toponimia txikian topatutako forma hauek: Leyoa solo eta Leyoasolo.
Etimologiari dagokionez, Juan Ramón Iturrizaren arabera, «Leioa» leiho ona esaerari legokioke; hala ere, dokumentazioak argi erakusten du etimologia horrek ez daukala oinarririk. Antonio Truebaren iritziz, ostera, elexa ona herriaren izenaren sorburua izango litzateke. Julio Caro Barojaren ustez, izen honetan ezagutzen ez den pertsona-izena eta Lemoa eta Sopela izenetan dugun -ana atzizkia daude. Horrelako izenak Erromatar Garai berantiarrean eta Goi Erdi Aroanetxalde edo fundus izendatzean sortu ziren.[4]
Geografia
Herriaren erliebea nahiko laua da, 100 metrora heltzen diren mendixka batzuk baino ez daude. Kurkudi (126 m), Bolunburu eta Ikea (mendi) dira udaleko tokirik altuenak[5].
Mugakideak
Mendebaldean Erandiorekin egiten du muga, ekialdean Getxorekin, eta hegoaldean Ibaizabal ibaiarekin. Ibaizabal mugaren beste aldean, mugakide Sestao du. Portugalete dago Getxoren aurrean Ibaizabalen beste aldean, eta eztabaidatu egiten da ea egoera horretan Portugalete mugakide ote den.
Batzuek uste dute Berango mugakidea dela, baina metro gutxigatik bada ere, ez da[6].
Leioa Avanzada errepidea edo Iparragirre etorbideak zeharkatzen du, Bizkaian trafikorik handiena duten errepideetako bat. Herriaren erdigunea eta udaletxea autobide horren inguruan garatu dira. Leioako beste irudimenezko ardatz bat Ibaizabal ibaitik hurbil dagoen Metro Bilbaoko geltokitik Leioako Campusera igotzen den bidea litzateke. Bide hori tranbia batek egitea proiektaturik dago.
Sakabanaturiko beste hainbat auzo daude, ofizialak hauexek:[7]
Leioako auzo izan ziren[7]Arara, Aretxabaleta, Arostegi eta Ubeda; azken hori, gaur egun Sarriena deitua.
Auzo ofizialak ez direnak baina herrian auzotzat hartzen diren leku-izenak: Begoñako Andra Maria auzunea, Estartetxe, Gaztelueta, Iturribide auzunea, Kandelazubieta, Landabarri, Larrakoetxea auzunea, Las Vegas, Mardoena, Negurigana, Sakoneta, Torresolo, Zarrageta...
Historia
1526kourriaren 31n Leioa Erandiotik banantzeko epaia eman zen,[8] hamarrenak kobratzearen gaineko auzi luze baten ostean: batetik, Erandioko Santa Mariako nagusi Juan Alonso de Mujika, Butroeko jauna, eta hango kabildoko onuradunak, eta, bestetik, Leioako eta Leioagoitiako auzotar eta biztanleak.
Leioaztarrak kosta ahala kosta ahalegindu ziren bertako eta hurbileko parrokia lortzen, antza denez honako arrazoi hauengatik: Leioako biztanleria nabarmen hazi zen (XV. mendearen erdialdetik XVI. mendearen erdialdera Bizkaian gertatu zen susperraldi eta demografiaren hazkundearekin bat), biztanleak alde garaietatik haranetara jaitsi ziren hango lur emankorrak landu eta ibaiko errota-jarduera hasi berrian aritzeko, eta mezatara entzuten Erandioraino joan behar izatea saihesteko. Dena dela, erandiotarrek ez zuten etsi egin, eta hainbat baldintza ezarri zizkieten leioaztarrei, besteak beste, Leioako biztanleak Erandion lurperatzea eta erlijio-jaiegun jakin batzuetan, meza entzuten hara joatea. Denboraren poderioz, betebehar hori, erlijio-mendekotasunaren ezaugarri, galduz joan zen.
Gainera, herriko parrokia izan zuten unetik bertatik, elizate lokabe gisa antolatu ziren, eta Diego de Aretxabaleta hautatu zuten errejidore fidel (gaur egungo alkatea). Diego de Aretxabaleta Bizkaiko Batzar Nagusietarako ahalduna ere izan zen. Harrezkero, Leioak 36. jarlekua (eta 46.a gero) eskuratu zuen batzarretan. Eta hori guztia ez zen indarrez lortu, negoziatuz baino. Erakundearen burujabetza sendotu eta Leioak sarritan eduki ezituen auziak ondoko elizateekin, baina Leioa Getxo eta Erandioren aurrean lurralde osoari eusten tematu zen. Haiek Artatzako hareatzak eta Santi Mamiko alde batzuk, hurrenez hurren, eskuratu gura baitzituzten.[9]
Ekonomia
Herriko ekonomia sektore nagusia zerbitzuena da. Hala ere, urtetan garaturiko hainbat industria mota daude: altzairugintza, kimika, mekanika, beira eta elikadura industria.
Demografia
Leioak 30793 biztanle zituen 2016. urtean. Bizkaiko eta Bilbo Handiko beste herri batzuetan ez bezala, herriaren hazkunde nagusia ez zen gertatu 1950eko eta 1960ko hamarkadetan; izan ere, aldaketa handia 1970eko hamarkadan iritsi zen, inguruko beste herri batzuetan beherakada hasita zegoenean. Urte horietan, eta hurrengo hamarkadetan ere, Bilboko eta inguruko herrietako hainbat biztanleren jomuga izan zen Leioa, etxebizitzak merkeago zituelako batez ere. Horrez gain, garatu zen industriak Espainiatik hainbat pertsona erakarri zuen.
Gaur egun, biztanleriaren hazkundea motelduz joan da, nahiz eta oraindik jarraitu. Egun etxebizitza garestiagoa da eta gutxiago eraikitzen da; dena den, etorkizunari begira milaka etxe berri eraikiko dira Lamiako eta Udondoko auzoetan.
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.eus webgunean
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.
Azpiegiturak
Garraioa
Leioa, Getxo eta Bilbo populatuen erdian, egunero milaka autoren pasabide bihurtu da. Autoen ardatz nagusiak Ibaizabal ibaiaren paraleloak dira, eta horietan, ardatz nagusia BI-637 errepidea da, hau da, La Avanzada / Iparragirre etorbidea. EHUko Leioa-Erandio Campusetik doan errepidetik eta Ibaizabal ondotik ere auto asko igarotzen dira egunero, baina BI-637 hori Euskal Herriko errepideetan trafikorik handiena duena izan da denbora luzean. Beste ardatz bat metro geltokitik EHUko Leioa-Erandio Campusera doana da.
Bere garaian Leioan tranbia zerbitzu bat jartzeko asmoa egon zen, aretoak eraiki ziren trenak gordetzeko eta guzti, baina azkenean, Lejoan izeneko autobus txikietako zerbitzu xumeago bat ezarri zen, Bizkaibus zerbitzuaren osagarri.
Mezo 77-79 Bistalai • Mezo 63 Saliturri • Mezo 35 Juanena • Iturribengoa • Etxegorri Metro • Jose Luis Goioaga Axpeko Dartsena • Legazpi
i
e
a
Bizkaibus A2164 Andramari - EHU (Faduratik)
i
e
a
A2164 Andramari → EHU (Faduratik)
GETXO
Avda. del Angel 34 La Venta • Avda. del Angel 23 • Bidezabal Metro • Bidezabal Venancios • Ollaretxe 33 El Redentor • Los Chopos 93 Getxo I • Los Chopos 51 Fadura • Los Chopos 45 • Los Chopos 35 • Los Chopos 11 Ardillas • La Avanzada 28 Antiguo Golf
La Avanzada 11 Antiguo Golf • Los Chopos 22 • Los Chopos 40 • Los Chopos 46 Fadura • Ollaretxe 8 Getxo I • Ollaretxe 10 El Redentor • Maidagan parkea • Avda. del Angel 47 La Venta
Bizkaibus A2312 Zabalburu - EHU (Juan de Garaytik)
i
e
a
A2312 Zabalburu → EHU
BILBO
Zabalburu Juan de Garay • Juan de Garay Torre Urizar
LEIOA
EHU Laboa Plaza
Zerbitzu hauek larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
A2312 EHU → Zabalburu
LEIOA
EHU Laboa Plaza
BILBO
Juan de Garay Torre Urizar • Zabalburu Juan de Garay
Zerbitzu hauek larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
Bizkaibus A2314 BILBO - Erandiogoikoa - EHU
i
e
a
A2314 BILBO → Erandiogoikoa → EHU
BILBO
Abando Geltokia • San José Plaza Elcano 5 • Deustuko Unibertsitatea Lehendakari Aguirre 6 • San Pedro Plaza • Bidarte Lehendakari Aguirre 42 • Sarrikoko Biribilgunea • Sarriko Lehendakari Aguirre 88 • San Ignacio Lehendakari Aguirre 140 • San Ignacio Lehendakari Aguirre 154 • Plaza Levante Lehendakari Aguirre 172 • Lutxana Ribera de Elorrieta
Lutxana Ribera de Elorrieta • Ribera de Elorrieta • San Ignacio Lehendakari Aguirre 161 • San Ignacio Lehendakari Aguirre 147 • San Ignacio Lehendakari Aguirre 131 • Sarriko Lehendakari Aguirre 83 • Bidarte Lehendakari Aguirre 33 • San Pedro Plaza • Museo Plaza • Gran Vía 45 Sota • Elcano 16 • Abando Geltokia
Zerbitzu hauek jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
Bizkaibus A2315 SANTURTZI - PORTUGALETE - EHU
i
e
a
A2315 SANTURTZI → PORTUGALETE → EHU
SANTURTZI
Cabieces • Anbulatorioa • Parkea Arkupeak • San Juan de Dios Ospitalea
PORTUGALETE
Abaro 11 • Carlos VII 4 • Carlos VII 18 • Miguel de Unamuno Beilatokia • Errepelega
SESTAO
Hilerria • Las Llanas • Vía Galindo 12 INEM
LEIOA
EHU Oteiza Plaza
Zerbitzu hauek larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
A2315 EHU → PORTUGALETE → SANTURTZI
LEIOA
EHU Oteiza Plaza
SESTAO
Vía Galindo 13 INEM • Las Llanas • Hilerria
PORTUGALETE
Errepelega • Ramón y Cajal gasolindegia • Carlos VII Los Angeles Kafetegia • Carlos VII 3 • Abaro 10 • San Juan de Dios Ospitalea
SANTURTZI
Parkea Siglo XVIII • Gernika Parkea • Anbulatorioa • Cabieces
Zerbitzu hauek larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
Bizkaibus A2316 SESTAO - EHU
i
e
a
A2316 SESTAO → EHU
SESTAO
El Kasko Plaza Las Llanas • Kueto Vicente Blasco Ibañez • Galtzara Nagusia 64 Zahar-Egoitza • Urbinaga La Naval
BARAKALDO
Erreketa • Landeta goikoa
LEIOA
EHU Oteiza Plaza
Zerbitzu hauek larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
A2316 EHU → SESTAO
LEIOA
EHU Oteiza Plaza
SESTAO
Urbinaga La Naval • Galtzara Nagusia 55 Zahar-Egoitza • Kueto Gran Vía • El Kasko Plaza Las Llanas
Zerbitzu hauek larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
Bizkaibus A2318 Termibus - EHU (Autobidetik)
i
e
a
A2318 Termibus → EHU
BILBO
Termibus Zunzunegi
LEIOA
EHU Oteiza Plaza
Zerbitzu hauek larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
A2318 EHU → Termibus
LEIOA
EHU Oteiza Plaza
BILBO
Termibus Zunzunegi
Zerbitzu hauek larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
Bizkaibus A2321 Santutxu - EHU (Autobidetik)
i
e
a
A2321 Santutxu → EHU (Autobidetik)
BILBO
Enrique Ibarreta Santutxu • Jesús Galindez Adoratrices • Jesús Galindez Colegio Alemán • Zumalakarregi Makua Plaza • Zumalakarregi 121 Begoña • Maurice Ravel 2 • Maurice Ravel 20 • Maurice Ravel begiratokia
LEIOA
EHU Biblioteka
Zerbitzu hauek ostiral, larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
A2321 EHU → Santutxu (Autobidetik)
LEIOA
EHU Biblioteka
BILBO
Maurice Ravel begiratokia • Maurice Ravel Telefónica • Zumalakarregi 30 Etxebarria Parkea • Enrique Ibarreta Santutxu
Zerbitzu hauek ostiral, larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
Bizkaibus A2322 BILBO - ERANDIO - Astrabudua - EHU
i
e
a
A2322 BILBO → ERANDIO → Astrabudua → EHU
BILBO
San Jose Plaza Elcano 5 • Museo Plaza • San Pedro Plaza • Ibarrekolanda
Urbi 47 • Agirre Lehendakaria 73 Ariz Dorretxea • Agirre Lehendakaria San José Ikastetxea • Kareaga Goikoa 111 Udaletxea • Kareaga Goikoa 79 Burritos • Kareaga Goikoa 11 El Calero
ETXEBARRI
Zubialdea El Boquete
BILBO
Santa Ana Galdategia • Ibarsusi • Zumalakarregi Makua Plaza • Zumalakarregi 121 Begoña • Maurice Ravel Panera • Maurice Ravel Telefónica • Maurice Ravel Begiratokia
LEIOA
EHU Biblioteka
Zerbitzu hauek larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
i
e
a
A2610 EHU → GALDAKAO
LEIOA
EHU Biblioteka
BILBO
Maurice Ravel Begiratokia • Maurice Ravel Telefónica • Zumalakarregi Etxebarria Parkea • Zumalakarregi 56 Santutxu • Ibarsusi • Santa Ana Galdategia
BASAURI
Zubialdea El Boquete • Kareaga Goikoa 12 El Calero • Kareaga Goikoa 26 Burritos • Kareaga Goikoa 52 Udaletxea • Nagusia Begiratokia • Agirre Lehendakaria 76 Ariz Dorretxea • Urbi 2
GALDAKAO
Urbi • Olabarieta Poblado Firestone • Bengoetxe • Ibaizabal • Juan Bautista Uriarte 16 Plazakoetxe • Udaletxea • Zabalgane Telefónica
Zerbitzu hauek larunbat eta jaiegunetan ez dabiltza.
Leioako hizkera ("Leyoáko berbeté") Leioan hitz egiten den bizkaieraren ipar-sartaldeko (Uribe Kosta, Txorierri eta Mungialdea) azpieuskalkiaren aldaera da. Leioako hizkera Uribe Kostako eta Txorierri sartaldeko aldaeren tarteko berbeta da, Getxo eta Berangokoenen antzekoa.[10]